Historia Egiptu

 

 

Ok. 6000-3100 r. p.n.e. – okres predynastyczny, w którym na terenie Egiptu zamieszkują dość prymitywne kultury neolityczne.

        

XL-XXXII w. p.n.e. – kultury Nagada I, Nagada II i Nagada III, reprezentujące nieco wyższy stopień organizacji, pierwsze ślady archeologiczne zabytków (drewniane, prymitywne rzeźby, pierwsza ceramika, palety do szminek).

 

Ok. 3100-2686 r. p.n.e. – okres wczesno dynastyczny, pierwsze dwie dynastie – tynickie

 

Dynastie I-II, pierwszy król Menes-Narmer. Zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu, wojny z ludami Nubii i Libii, ukształtowanie systemu religijnego, powstanie pisma hieroglificznego, organizacja systemu państwowego, w sztuce wprowadzenie kilku kolorów w malarstwie ściennym, rzeźba z kości słoniowej, najbardziej znany zabytek – paleta do szminek króla Narmera (obecnie w Muzeum Egipskim). Powstaje kanon malarski. Królowie chowani są w mastabach, prawdopodobnie w towarzystwie ofiar z ludzi. Założenie miasta Memfis. Stolica kraju mieści się w Tynis koło Abydos.

 

Ok. 2686-2181 r. p.n.e. – Stare Państwo, dynastie III-VI

 

Dynastia III (2700–2625 p.n.e.) – m.in. faraon Dżeser (Dżoser), drugi król dynastii buduje pierwszą piramidę (schodkową, złożoną z siedmiu postawionych jedna na drugiej mastab) w Sakkara, pod kierunkiem swego wezyra (czati) Imhotepa, uchodzącego za twórcę koncepcji piramidy i pierwszego znanego z imienia architekta. Zabytki – piramida schodkowa w Sakkara, posąg Dżesera (Muzeum Kairskie). Stolica kraju zostaje przeniesiona do Memfis.

Dynastia IV (2629–2504 p.n.e) – szczyt potęgi Starego Państwa, epoka piramid. Faraonowie m.in. Snefru (Snofru), Chufu (Cheops), Dżedefre, Chafre (Chefren), Menkaure (Mykerinos), Szepseskaf, Dżedefptach. Zabytki – Piramida Łamana Snofru, Piramida Czerwona Snofru (obie w Sakkara), Wielka Piramida Cheopsa, piramidy Chefrena i Mykerinosa (wszystkie trzy w Gizie), Sfinks w Gizie, piramida Dżedefre w Abu Roasz, posążek i stela Chufu (Muzeum Egipskie), statki rytualne Chufu (Muzeum Barki przy Wielkiej Piramidzie).

Dynastia V (2504-2347 p.n.e.), faraonowie m.in. Userkaf, Sahure, Dżedkare, Unis. Powolny schyłek potęgi Egiptu, następstwo tronu traci ciągłość – pierwsi faraonowie tej dynastii byli tylko spowinowaceni z rodem Cheopsa, ostatni Unis był prawdopodobnie Libijczykiem i nie pochodził z wysokiego rodu. Zabytki – piramidy w Sakkara i Abusir, pierwsze Teksty Piramid – napisy o charakterze religijnym pojawiające się w piramidzie Unisa.

Dynastia VI (2347-2216 p.n.e.), faraonowie m.in. Teti, Pepi I i II, Merenre I i II, pierwsza kobieta-faraon: Nitokris (wdowa po Merenre II). Zabytki – piramidy w Sakkara, Teksty Piramid.

 

Ok. 2181-2133 r. p.n.e. – Pierwszy Okres Przejściowy

 

Upadek władzy centralnej, wzrost roli władców poszczególnych powiatów (nomów) – nomarchów, zwiększenie obciążeń ludności, w efekcie czego następuje coś w rodzaju rewolucji społecznej, połączonej z rozpadem dzielnicowym.

Dynastie VII-VIII rządzą w czasach rozpadu państwa na małe jednostki terytorialne, z czasem skupione wokół dwóch głównych ośrodków Dolnego i Górnego Egiptu.

Dynastie IX-X panują w Tebach (Uaset) w Górnym Egipcie i Herakleopolis w Dolnym. Walki z najeźdźcami z Azji. Zabytki z tego okresu: ciekawe papirusy z opowiadaniami tzw. pesymistycznymi - Pieśni harfiarza z papirusu Harrisa (Muzeum Brytyjskie w Londynie), Admonicje Ipuwera (Holenderskie Muzeum Narodowe w Leidzie) i Dialog pesymisty z własną duszą (Muzeum Berlińskie).

 

Ok. 2133-1786 r. p.n.e. – Średnie Państwo

 

Kolejny okres świetności Egiptu, przede wszystkim pod względem gospodarczym i kulturalnym. W literaturze i sztuce tworzy się kanon, uważany za epokę klasyczną, wzorcowy charakter ma także język egipski i hieroglificzna forma jego zapisu. Następuje rozwój rzemiosła i budownictwa. Pod koniec okresu państwo znów się osłabia, a w Dolnym Egipcie pojawia się coraz więcej imigrantów z Azji, co z czasem znów doprowadzi do destabilizacji władzy.

Dynastia XI (2119-1991 p.n.e.). Pierwsi faraonowie tej dynastii (Montuhotep I, Intef I, II i III) rządzą jeszcze tylko Górnym Egiptem. Zjednoczenie kraju dokonuje się za sprawą Montuhotepa II, który podbił Deltę ok. 2016 r. p.n.e., w 30 roku swego panowania. Stolicą całego kraju stają się Teby. Główny zabytek – świątynia grobowa Montuhotepa II w Deir El-Bahari (obok późniejszej świątyni Harszepsut).

Dynastia XII (1991-1786 p.n.e.), faraonowie: Amenemhat (I-IV), Senuseret (I-III), zwany także po grecku Sezostrisem. Amenemhat I doszedł do władzy królewskiej w wyniku zamachu stanu – za czasów Montuhotepa III i IV był wezyrem. Był doskonałym organizatorem i administratorem, wprowadził też zasadę koregencji – jego najstarszy syn Senuseret I współrządził z nim przez 10 ostatnich lat życia ojca. Amenemhat I został zamordowany, w wyniku spisku „haremowego”. Za czasów Senusereta II zagospodarowano oazę Fajum, czyniąc z niej najżyźniejszy teren Egiptu oraz projektowano budowę kanału, łączącego Nil w rejonie Delty z Morzem Czerwonym (nie ma dowodów archeologicznych na podjęcie realizacji tego projektu). Jego syn, Senuseret III, zlikwidował stanowiska władców prowincji – nomarchów, zastępując je trzema namiestnikami królewskimi i oparł władzę administracyjną na działalności rządu z wezyrem na czele. Umocnił także panowanie Egiptu nad Nubią i znaczną częścią Palestyny. Z kolei jego syn, Amenemhat III zasłynął głównie jako budowniczy jeziora Moeris i położonego nad jego brzegami wielkiego kompleksu budowli pałacowo-świątynnych, przez starożytnych pisarzy określanego jako Labirynt. Ostatnim władcą dynastii, a zarazem Średniego Państwa była Neferusobek – córka Amenemhata III i siostra wcześnie zmarłego Amenemhata IV. Główne zabytki – piramidy w Sakkara, początki budowy świątyni w Karnaku (Biała Kaplica Senusereta I to obiekt z najpiękniejszymi hieroglifami Egipcie), obelisk Senusereta I w Helipopolis – najstarszy w Egipcie, piramida Senusereta II w El-Lahun koło Fajum, piramidy Senusereta III w Dahszur i Hawarze koło Fajum, pozostałości świątyni grobowej Amenemhata III koło jeziora Moeris, utożsamianej z Labiryntem.

Dynastia XIII (1794-1648 p.n.e.) w pierwszym okresie panuje nad całym Egiptem, ale objawami osłabienia władzy państwowej są przede wszystkim krótkie okresy panowania poszczególnych faraonów. W ciągu niespełna 60 lat na tronie zmieniło się ok. 30 królów (nie wiemy nawet dokładnie ilu, m.in. rządzili wtedy Ugaf, Amenemhat V, Hor, Sobekhotep, Chendżer). Pod koniec tej dynastii władcy przenoszą stolicę z Iczi-taui do Teb, wkrótce też tracą panowanie nad całym terytorium, zachowując ciągłość władzy tylko na południu.

 

 Ok. 1786-1567 r. p.n.e., Drugi Okres Przejściowy

 

To okres, w którym władzę sprawują – częściowo równolegle w różnych częściach Egiptu - dynastie XIII-XVII, a kraj traci integralność terytorialną. Co najmniej dwie z nich są dynastiami obcymi, wywodzącymi się z ludów, nazywanych Hyksosami (od egipskiego Hekat shasut – władcy obcych krajów). Plemiona z Azji (ziemie palestyńskie, syryjskie i jordańskie) osiedlały się we wschodniej Delcie już od początków XVIII w. p.n.e., a gdy nadarzyła się sprzyjająca okazja, wynikła z osłabienia władzy państwowej – przejęły władzę nad dolnym Egiptem. Stolicą Hyksosów stało się Awaris (Hut-uret, wielki zamek), a zakres terytorialny ich panowania sięgał niekiedy aż do środkowej części kraju. Jednakże Hyksosi nie starali się opanować kraju siłą, by narzucić mu swoje zasady i przekonania, przeciwnie – w pewien sposób sami zostali „podbici” przez Egipcjan, bowiem przyjęli zarówno ich język, jak i pismo, tytulaturę królewską, a także obyczaje i religię. Głównym bogiem, czczonym w Awaris stał się brat Ozyrysa – Set. Jednakże najeźdźcy przynieśli ze sobą swojego rodzaju rewolucję w transporcie i wojskowości: dzięki Hyksosom po raz pierwszy sprowadzono do Egiptu nieznane tu wcześniej konie, a w sztuce militarnej pojawiły się rydwany bojowe.

I tę właśnie technikę przejęli od Hyksosów ich najwięksi wrogowie – władcy tebańskiej XVII dynastii. Jej ostatni król, Kemes (Kamose) pobił Hyksosów, a jego brat, Jehmes (Ahmose) ok. 1540 r. p.n.e. zdobył Awaris i dokonał zjednoczenia kraju pod swoim berłem. Jego też uważa się za założyciela XVIII dynastii – pierwszej dynastii Nowego Państwa.

 

Ok. 1550-1070 r. p.n.e. – Nowe Państwo

 

Okres największej potęgi gospodarczej, politycznej i militarnej Egiptu, nie bez wewnętrznych wstrząsów i walk, także o charakterze ideologicznym. Państwo nad Nilem staje się znów potęgą, której podporządkowana jest znaczna część ówczesnego cywilizowanego świata.

Dynastia XVIII (1550-1292), jedna z najdłużej panujących dynastii egipskich, której władcy pozostają do dziś widomymi (często w dosłownym słowa znaczeniu) symbolami potęgi państwa i niemal wszyscy są do dziś znani: Jehmes - Ahmose, Amenhotep I (grecka nazwa – Amenofis), Totmes I (po grecku – Tutmosis), Totmes II, Hatszepsut, Totmes III, Amenhotep II, Totmes IV, Amenhotep III, Amenhotep IV – Echnaton, Semenchkare, Tutanchamon, Aji, Horemheb. Sukcesja niemal do końca dynastii cały czas pozostaje w jednej rodzinie, choć nie koniecznie z „tego samego łoża”. Za czasów Amenhotepa I królewski architekt Ineni rozpoczął gigantyczną rozbudowę świątyni Amona w Karnaku. Podobno za czasów Amenhotepa I jego dworzanin Amenemhat wynalazł urządzenie do mierzenia czasu – klepsydrę. Totmes I doszedł do władzy po bezpotomnej śmierci poprzednika (dokładniej – po przedwczesnej śmierci jego synów) i by zalegalizować sukcesję – pojął za żonę siostrę poprzedniego faraona – Ahmes. Totmes I nakazał architektowi Ineni rozpoczęcie budowy wielkiej nekropoli w Dolinie Królów, rozbudowywał także świątynię w Karnaku. Prowadził zwycięskie wojny w Nubii i Palestynie, a jego wojska dotarły podobno nawet do Eufratu. Córką Totmesa I ze związku z główną królową Ahmes była Hatszepsut, ale jego sukcesorem został syn Mutnefret – Totmes II. Jednak, by legitymizować jego władzę, przydano mu za żonę właśnie Hatszepsut, która była jego przyrodnią siostrą. Był królem słabym i prawdopodobnie już za jego życia faktyczna władza spoczywała w rękach ambitnej pierwszej małżonki. Po jego śmierci minowano faraonem małoletniego syna z bocznej linii – Totmesa III, zaś regencję objęła Hatszepsut. Miała do tego tytuł jako faktyczna władczyni kraju, była w dodatku macochą Totmesa III, jego ciotką (Totmes II był jej bratem) oraz… teściową, jako że małoletni król został w dzieciństwie ożeniony z jej córką Neferure. W kilka lat po intronizacji Totmesa, ciotka objęła formalnie rządy jako pełnoprawny (z pełną tytulaturą królewską) faraon, nawet kazała się w posągach przedstawiać w męskim stroju i z… brodą, a młody król został skazany na banicję, co w jego przypadku oznaczało służbę w wojsku. Hatszepsut panowała 22 lata i wsławiła się głównie wysłaniem ekspedycji do otoczonej legendami krainy Punt (prawdopodobnie w Somalii), skąd przywożono do Egiptu złoto, kość słoniową i przyprawy, a także budową wspaniałej świątyni grobowej w dolinie Deir El-Bahari na zachodnim brzegu Nilu, naprzeciw Karnaku. Świątynia jest dziełem jej nadwornego architekta, powiernika i zapewne kochanka Senmuta. Za jego sprawą stanęły także najwyższe obeliski w Karnaku. Jednakże znaczenie kraju mocno osłabło, na peryferiach panoszyli się intruzi, tak że gdy Hatszepsut zmarła i pochowano ją w Dolinie Królów (a nie Królowych), Totmes III ponownie objął rządy i musiał odwojowywać potęgę Egiptu, do czego zresztą miał znakomite predyspozycje jako doświadczony żołnierz. Stoczył m.in. bitwę pod Kadesz w Palestynie, podporządkowując sobie tereny od morza Śródziemnego po Eufrat. Ogółem odbył 17 zwycięskich kampanii do Azji i do Nubii, stoczył dziesiątki bitew – i żadnej nie przegrał. Rozwijał także sztukę i rozbudowywał Karnak, ale zadbał również o zemstę nad duchem macochy, niszcząc wszędzie – gdzie tylko zdołał – posągi i imiona Hatszepsut.

Jego następcą został jego syn (z małżeństwa z drugą córką Hatszepsut – Meritre) Amenhotep II – także wybitny dowódca (podobno obdarzony niezwykłą siłą fizyczną), zwycięzca kolejnych kampanii azjatyckich. Jego następca, Totmes IV, uważany jest z kolei za władcę pokojowego, choć doszedł do władzy w podejrzanych okolicznościach, po śmierci starszego brata. Aby legitymizować swoje prawo do tronu, umieścił między łapami Wielkiego Sfinksa w Gizie stelę, której treść opowiada, iż władza królewska była nagrodą za wydobycie posągu bóstwa spod piasków pustyni.

Jego syn, Amenhotep III, jest uważany słusznie za największego władcę XVIII dynastii, choć tylko w pierwszych latach panowania imperialne panowanie Egiptu nad krajami ościennymi było pewne i skuteczne. Władza faraona sięgała na północy po Cypr, Rodos i Kretę, podporządkowana mu była też Palestyna i Nubia. Jednakże w późniejszych czasach plemiona Habiru, identyfikowane z Hebrajczykami, zawojowały Palestynę, Syrię zajęli Hetyci, a król skupił się na sprawach wewnętrznych i utrwalaniu swej potęgi przy pomocy wielkich budowli. Za jego czasów powstała świątynia w Luksorze, świątynia grobowa w Tebach Zachodnich (której fragmenty, przedstawiające pomniki Amenhotepa III, ocalały do dziś i znane są jako Kolosy Memnona), zbudował też grobowiec w zachodniej części Doliny Królów.

Pod koniec panowania tego władcy – zapewne za sprawą wszechpotężnej pierwszej małżonki faraona – królowej Teje, coraz większą rolę zaczął ogrywać kult boga Atona, przedstawianego w postaci tarczy słonecznej. Amenhotep III rządził 36 lat, a po nim tron objął jego syn Amenhotep IV, który wprowadził monoteistyczny kul Atona, sam przybierając nowe imię Echnaton i przenosząc stolicę z Teb (będących ośrodkiem kultu Amona) do nowo założonego miasta Achet-aton (Horyzont Atona) w środkowym Egipcie (dziś Tell-el-Amarna). Poza reformą religijną, Echnaton wprowadził również reformę estetyczną, zrywając z dotychczasowym hieratycznym wizerunkiem władców, przedstawianych w „bezczasowej młodości”, zawsze tak, by postać zawierała jak największą powierzchnię i nakazując portretowanie siebie w stylu realistycznym. Stąd portrety pokazujące człowieka najwidoczniej chorego, prawdopodobnie z wodogłowiem, wychudłą twarzą i obwisłym brzuchem. Niestety, usłużni artyści odrzuciwszy jeden kanon – natychmiast stworzyli nowy i zaczęli przedstawiać członków rodziny faraona i jego dworaków tak, jak i faraona… Najbardziej znaną członkinią rodziny Echnatona była jedna z jego żon, prawdopodobnie azjatyckiego pochodzenia – Nefertiti (Nefretete).

Reforma Echatona przetrwała niewiele dłużej od jego panowania. Przez krótki okres rządów jego następcy (zapewne przyrodniego brata) Semenchkare, za którego prawdopodobnie rządziła Nefretete, trwał jeszcze kult Atona, a nawet kolejny faraon, sławny Tutnachamon, poczatkowo nazywał się Tut-Anch-Aton, żywa postać Atona. Jednakże gdy ów syn Echnatona i jednej z jego sióstr doszedł do władzy w wieku 10 lat, rządził za niego wezyr Aji, brat „starej królowej” Teje, będący, jak się potem okazało, człowiekiem kapłanów Amona z Teb. Za jego sprawą przywrócono kult Amona, stolica w Achet-Aton została zlikwidowana i przeniesiona do Memfis w Dolnym Egipcie, a gdy Tutanchamon po 10 latach panowania rozstał się ze światem w dość podejrzanych okolicznościach – wezyr zajął jego miejsce. Po Aji panował jeszcze zupełny outsider, nominowany przez poprzednika na najwyższe stanowisko – generał wojsk królewskich Horemheb. Jego blisko 30-letnie panowanie było jednak okresem pokoju i porządkowania państwa, a faraon ten zasłynął przede wszystkim porządkowaniem egipskiego prawa, co zostało opisane na steli, zwanej Edyktem Horemheba, którego kopia została znaleziona w świątyni Amona w Karnaku.

Najważniejsze zabytki XVIII dynastii: Zespół świątynny w Karnaku, Kolosy Memnona w Zachodnich Tebach, Świątynia Hatszepsut w Deir-el-Bahari, grobowce w Dolinie Królów, zespół posągów i płaskorzeźb przedstawiających Echantona i jego rodzinę (Muzeum Egipskie w Kairze), głowa Nefretete (Muzeum Berlińskie), posągi Totmesów i Amenhotepów w Muzeum Egipskim w Kairze.

Dynastia XIX (1292-1186 p.n.e.) to kontynuacja mocarstwowej polityki Egiptu na arenie międzynarodowej oraz pokoju w polityce wewnętrznej, nakierowanej na uwiecznianie pamięci władców, m.in. poprzez dalszy monumentalizm w budownictwie. Najbardziej znanymi przedstawicielami tej dynastii są faraonowie o imionach Ramzes i Seti.

Dynastię zakłada człowiek z arystokratycznego rodu z Delty, pełniący – podobnie jak jego poprzednik i zwierzchnik Horemheb - funkcję dowódcy królewskich łuczników i generała armii, Paramessu. Horemheb, niemający legalnych potomków, uczynił go głównodowodzącym wojska, potem wezyrem, a na koniec – swoim następcą. Nowy król przyjął imię Ramzes (eg. Ra-mes-su, Ra urodził go) i stał się założycielem jednej z najsłynniejszych dynastii Nowego Państwa. Rządził niespełna dwa lata, od początku ustanawiając koregentem i następcą swojego syna – Seti I, który rozpoczął starania o odzyskanie panowania Egiptu nad Palestyną i Syrią, kontynuował budowę i zdobienie świątyni w Karnaku i pozostawił po sobie jeden z najpiękniejszych grobowców w Dolinie Królów. Jego synem był Ramzes II, zwany Wielkim, słusznie uważany za najwybitniejszego z faraonów. Miał ponad 185 cm wzrostu, żył 91 lat, panował samodzielnie 66 lat, a wcześniej przez 11 lat był współwładcą z Setim I. Miał co najmniej 15 legalnych żon – najważniejszą i najpiękniejszą była Nefertari - i niezliczoną ilość konkubin. Pozostawił ok. 100 synów i 50 córek. W czasie jego panowania ponownie podporządkowano Egiptowi cały Bliski Wschód, co nastąpiło w wyniku kilku błyskotliwych kampanii wojennych, w czasie których w 1280 r. p.n.e. odbyła się bitwa pod Kadesz (dziś Syria), kiedy to wojska egipskie pod wodzą Ramzesa starły się z siłami Hetytów dowodzonymi przez króla Muwatallisa II, wspieranymi przez sojuszników z Palestyny i Azji Mniejszej. Militarnie zwyciężyli Egipcjanie, ale wojna nie przyniosła rozstrzygnięcia i dopiero następne lata przyniosły pokój, a nawet współpracę między tymi mocarstwami. Ramzes II toczył także zwycięskie wojny z Libią i Nubią.

Wielkie inwestycje wewnętrzne Ramzesa w kraju to przede wszystkim założenie nowej stolicy Pi-Ramesse, na obrzeżu Awaris, rozbudowa świątyni w Karnaku (wielka sala hipostylowa), budowa własnej świątyni Ramesseum w zachodnich Tebach i dwóch świątyń w Abu Simbel, oraz świątyni w Abydos. Pochowany został w Dolinie Królów, a jego mumia została odnaleziona w stanie nieuszkodzonym. Dziś prezentowana jest w Muzeum Egipskim w Kairze.

Następcą Ramzesa II został Merenptah – jego trzynasty z kolei męski potomek (pozostali pretendenci umarli wcześniej niż długowieczny ojciec…). Wstąpił na tron w wieku 60 lat, panował 10 lat i spędził je głównie na wojowaniu z Libijczykami i ludami palestyńskimi – w tym z plemionami Izraela, która to nazwa plemienna po raz pierwszy w historii pojawia się w tekście wyrytym w początkach XIII w. p.n.e. na steli, zapisana hieroglifami ysyriar. Inne batalie, toczone za jego panowania, miały za zadanie ukaranie buntującej się często Nubii oraz odparcie inwazji Ludów Morza, pod którą to nazwą zazwyczaj widzi się luźną federację plemion z pobrzeży i wysp Morza Śródziemnego - Kreteńczyków, Greków, Filistynów i Etrusków.

Po jego śmierci kolejni faraonowie, choć wywodzący się od Ramzesa II i Merenptaha, okazują się władcami słabymi, a integralność państwa staje się coraz bardziej zagrożona. Ostatnim władcą XIX dynastii jest królowa Tauseret, początkowo współregentka, potem samodzielnie panująca (ale tylko dwa lata) jako faraon.

Największe zabytki XIX dynastii: świątynie Ramesseum w Zachodnich Tebach i Abu Simbel, mumia Ramzesa II w Muzeum Egipskim w Kairze.

Dynastia XX (1186-1070 p.n.e.) uchodzi za ostatnią wielką dynastię w dziejach starego Egiptu. Założył ją Setnacht, najprawdopodobniej będący jednym z późnych synów Ramzesa II. Ale po zaledwie dwuletnim panowaniu zastąpił go jego syn Ramzes III, godny następca swego dziada. Przyszło mu znów toczyć ciężkie walki z inwazją z zachodu, północy i wschodu. Libijczyków pokonał, ale zezwolił im potem na osiedlanie się w rejonie Delty, co przyniosło fatalne skutki, bo po latach znów trzeba było z nimi walczyć. Najbardziej zacięte boje toczył Ramzes III na terenie Kanaanu, gdzie pod naporem „Ludów Morza” upadały garnizony hetyckie i egipskie, a wkrótce Filistyni, Grecy i ich sojusznicy z wysp zagrozili bezpośrednio ziemiom egipskim. W 1190 r. p.n.e. znaleźli się na wschodnim skraju delty Nilu, gdzie doszło do zaciętej bitwy z wojskami Ramzesa III, w wyniku której inwazja została odparta. Jednakże „Ludy Morza” wkrótce rozbiły imperium Hetytów i mocno usadowiły się na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, choć formalnie Egipt nadal sprawował kontrolę nad tym terenem i pobierał od tamtejszych ludów podatki.

Największym dokonaniem architektonicznym Ramzesa III było wybudowanie pałacu i świątyni w Tebach Zachodnich, w rejonie dzisiejszego Medinet Habu. Płaskorzeźby i teksty hieroglificzne na ścianach i pylonach świątyni przedstawiają dokonania militarne faraona. Zbudował także świątynię Chonsu w Karnaku. Za jego czasów stolice Egiptu ponownie przeniesiono z Pi-Ramzes do Teb.

Uważa się, że w 32 roku panowania Ramzesa zawiązano spisek (nazywany „haremowym”, bo miał on na celu wyniesienie na tron syna jednej z wielu żon faraona), w wyniku którego doszło do zamachu stanu. Egiptolodzy nie są zgodni co do jego skutków – uważa się przeważnie, że Ramzes III jednak przeżył i zmarł dopiero w czasie procesu zamachowców. Następni władcy z tej dynastii, wywodzący się z jego licznej rodziny (przeważnie synowie lub wnukowie) wszyscy nosili imię Ramzes, jednakże żaden nie dorównał mu wielkością. Kraj pogrążał się w kryzysie gospodarczym i administracyjnym, wraz z osłabieniem władzy centralnej wzrastało zagrożenie zewnętrzne. Pojawiały się braki w zaopatrzeniu, na skutek czego doszło do pierwszego zapisanego w dokumentach strajku robotników w Deir El-Medina. Niebawem Górny Egipt usamodzielnił się pod władzą kapłanów Amona z Teb, których zaatakował namiestnik królewski w Nubii. Bunt wojskowego garnizonu nubijskiego, połączony z zajęciem Teb i uwięzieniem głównych kapłanów zakończył się dopiero po interwencji wojsk wywodzących się z północnej części kraju, przeważnie składających się z najemników libijskich. Na ich czele stanął zdolny dowódca wojskowy, a zarazem kapłan, prawdopodobnie pochodzenia libijskiego, o imieniu Herhor.

Na Ramzesie XI kończy się XX dynastia i panowanie faraonów o tym imieniu. Tylko dla porządku dodam, że spośród bohaterów „Faraona” Bolesława Prusa główny bohater Ramzes XIII i jego ojciec – Ramzes XII nigdy nie istnieli, zaś kapłan Herhor rzeczywiście objął władzę po ostatnim z Ramessydów.

Główne zabytki: świątynia w Medinet Habu, grobowce w Dolinie Królów, mumie Ramzesa III i niektórych jego potomków w Muzeum Egipskim w Kairze.

 

Ok. 1085-664 p.n.e. – Trzeci Okres Przejściowy

 

Na cztery stulecia Egipt pogrążył się w chaosie, a jego potęga bezpowrotnie odeszła do przeszłości. Jeszcze za życia Ramzesa XI, który panował, ale realnie nie rządził, państwo rozpadło się na trzy niezależne ośrodki. Dolnym Egiptem rządził namiestnik Smendes, Górnym – arcykapłan Herhor, zaś Nubią, która usamodzielniła się od metropolii – namiestnik Panehsi. Pierwsi dwaj z czasem przyjęli tytulaturę królewską i uważali się za faraonów, a władza w obu ośrodkach sprawowana była dziedzicznie. Do Dynastii XXI (lata 1070-946 p.n.e. w Tanis i 1080-945 p.n.e. w Tebach) zalicza się więc zarówno zarządców Dolnego, jak i Górnego Egiptu. Zjednoczenie kraju następuje za czasów Dynastii XXII (lata 946-722 p.n.e.), wywodzącej się z Libii, której założyciel Szeszonk I toczył zwycięskie (opisane w Starym Testamencie) boje z ludami Izraela, ponownie podporządkowując Egiptowi Palestynę. Z czasem jednak kraj znów został podzielony. Wywodzący się z Libii królowie panowali w niektórych miastach Dolnego Egiptu, niekiedy także w Tebach w ramach kolejnej Dynastii XXIII (830-715 p.n.e.). W Sais i Memfis w Delcie panowali królowie z Dynastii XXIV (740-714 p.n.e.), zaś w południowej części kraju, potem także w północnej rządzili ciemnoskórzy faraonowie wywodzący się z Nubii, wchodzący w skład Dynastii XXV, tzw. kuszyckiej (746-655 p.n.e.), którym w VII w. p.n.e. udaje się zjednoczyć kraj. Od północnego wschodu jednak do Egiptu zbliża się nawała asyryjska, z którą początkowo skutecznie walczy kuszycki faraon Taharka.

667 r. p.n.e. – Asyryjczycy pod wodzą Assurbanipala wkraczają do Delty i po krótkim oblężeniu zdobywają Memfis, a rok później – Teby. Taharka ucieka do rodzinnej Napaty w Nubii, a Assurbanipal, po stłumieniu powstania w Delcie osadza na tronie Sais Egipcjanina Necho, zaś w Athribis jego syna Psametyka. Obaj zapoczątkowują XXVI dynastię, zwaną także saicką.

 

664-332 r. p.n.e. – Epoka Późna

 

Kolejne wieki upadku Egiptu, wyniszczonego walkami wewnętrznymi, a przede wszystkim przeciwstawianiem się następnym falom najazdów ze wschodu i północy. Po wyparciu Asyryjczyków Egipt zajmują Persowie, by wkrótce samemu zostać pokonanymi przez Greków.

Dynastia XXVI Saicka (664-525 p.n.e.), założona w zasadzie przez asyryjskiego mianowańca Necho, który był najpierw jednym z przywódców powstania, wymierzonego w najeźdźców, a po wzięciu do niewoli i poddaniu praniu mózgów w Asyrii wraz z synem – stał się powolnym instrumentem w rękach okupantów. Po śmierci ojca, który zginął z rąk jednego z królów tebańskich, Psametyk objął władzę i po kilku latach nie tylko uniezależnił się od Assurbanipala, ale nawet wystąpił przeciw niemu zbrojnie, a potem opanował w pokojowy sposób górną część kraju i został panem całego Egiptu. Z Asyrią zawarł pokój i otworzył Egipt na infiltrację Greków oraz Żydów, którym udzielał pomocy i interesował się ich kulturą. Był zarazem konserwatystą egipskim w dziedzinie sztuki i religii i doprowadził do względnego wzmocnienia roli Egiptu w basenie Morza Śródziemnego oraz do podniesienia roli faraona w państwie. Jego syn, Necho II, w sojuszu z dawnym wrogiem – Asyrią podejmował wojny z kolejnym mocarstwem wschodnim, które dążyło do opanowania Palestyny i samego Egiptu – Babilonią. Herodot twierdzi, że to z rozkazu tego faraona Fenicjanie ok. r. 600 p.n.e. po raz pierwszy opłynęli Afrykę.

Sukcesja w rodzinie następowała przez kilka pokoleń bez przeszkód aż do momentu, kiedy w 570 r. zamachu stanu dokonał generał królewski – Jahmes II – Amasis. Dobry wódz i niezły dyplomata, panował 44 lata, aż do inwazji babilońskiego króla Nabuchodonozora II na Deltę. Babilończycy nie opanowali Egiptu i złupiwszy część kraju – wycofali się, a na horyzoncie pojawiło się nowe niebezpieczeństwo, największe w schyłkowym okresie dziejów Egiptu – wojna z Persami. Król perski Kambyzes II najechał Egipt już w okresie panowania syna Amasisa – Psametycha III. W 525 r. w czasie bitwy pod Peluzjum wojska faraona zostały przez Persów pokonane, a on sam uprowadzony do Suzy, gdzie zmuszono go do popełnienia samobójstwa. Wkrótce potem najeźdźcy opanowali cały kraj, zapoczątkowując pierwszą perską okupację kraju przez wojska Achemenidów.

Dynastia XXVII (525-404 p.n.e.) to władcy perscy (od Kambyzesa II do Artakserksesa II), rządzący podbitą prowincją ze stolicy w Suzie i Persepolis. Mimo, że już Kambyzes ogłosił się faraonem, jednak nie został uznany ani przez ludność, ani przez kapłanów, a jego następcy także nie zdołali się zasymilować z Egipcjanami. W 405 r. p.n.e. w Delcie wybuchł bunt przeciwko Persom, którzy po kilkumiesięcznych walkach, zajęci znacznie bardziej frontem greckim i wewnętrznymi sprawami swojego imperium, opuścili Egipt oddając władzę przywódcy buntu – Amenirdisu (Amyrtajos), który opanował znaczną część kraju m.in. dzięki najemnikom ze Sparty i przywrócił władzę egipską. Był on jedynym faraonem dynastii XXVIII (404-399 p.n.e.).

Dynastia XXIX (399-380 p.n.e.) została zapoczątkowana przez Neferitesa I, w wyniku zamachu stanu. Początkowo próbujący prowadzić aktywną politykę antyperską, faraon zawarł sojusz obronny ze Spartą, próbował współdziałać w budowie floty tej prowincji, ale na skutek zdrady jego działania zostały zablokowane, flotę Persowie rozbili koło Rodos, a Neferites poświęcił się odtąd polityce wewnętrznej. Panował teoretycznie nad całym Egiptem, a stolicę ustanowił w Memfis. Jego następcy rezydowali w mieście Mendes.

Dynastia XXX (380-342 r. p.n.e.) to ostatnia w dziejach rdzennie egipska rodzina panująca. Jej założyciel, Nektanebo I, doszedł do władzy obalając Neferitesa II. Nadal głównym celem polityki Egiptu było w tym czasie przeciwstawianie się naporowi Persów i współdziałanie z antyperską koalicją Greków. Ostatni, trzeci faraon tej dynastii, Nektanebo II (który też doszedł do władzy, obalając zbrojnie swego wuja, Tachosa), okazał się ostatnim Egipcjaninem na tronie faraonów. W 343 r. p.n.e. jego wojska uległy armii perskiej pod wodzą Artakserksesa III, która wkrótce opanowała cały kraj. Król uciekł do Nubii, gdzie dokonał żywota.

Dynastia XXXI (343-332 r. p.n.e.) to rządy okupantów, tzw. Drugie Panowanie Perskie. Rządy Artakserksesa III, Arsesa i Dariusza III kończą się wraz z upadkiem imperium, które rozpada się pod ciosami wojsk Aleksandra Macedońskiego.

 

332-309 r. p.n.e. - Rządy macedońskie

 

Po zdobyciu terenów zajętych przez Persów w Fenicji i Palestynie jesienią 332 r. Aleksander Wielki wkroczył koło Peluzjum na tereny Delty, gdzie był przyjmowany jak wyzwoliciel. Praktycznie bez walki zajął Dolny Egipt i w Memfis został ukoronowany na faraona. Wkrótce potem na zachód od Delty, na wybrzeżu Morza Śródziemnego, na ruinach staroegipskiego miasta Rakotis założył jedno z najsłynniejszych i największych miast starożytności – Aleksandrię. Wiosną 331 r. po półrocznym pobycie opuścił Egipt, którym potem w jego imieniu rządzili miejscowi administratorzy, zaś wojsko pozostawało w rękach dowódców macedońskich. Powrócił tu dopiero po śmierci, kiedy to w 321 r. p.n.e. jego zabalsamowane ciało, transportowane z Babilonu do Macedonii zostało porwane przez Ptolemeusza, przewiezione do Aleksandrii i tu ceremonialnie pochowane – w miejscu, którego do dziś nie udało się odnaleźć. Jego formalni następcy – przyrodni brat, niepełnosprawny umysłowo Filip Arridajos i syn (ze związku z perską księżniczką Roksaną), Aleksander II – nigdy nie byli w Egipcie, a faktyczną władzę od 323 r. zaczął tu jako satrapa sprawować jeden z dowódców wojskowych Aleksandra – Ptolemeusz.

 

332-30 r. p.n.e. – Epoka Ptolemeuszy

 

Wywodzący się z Macedonii najeźdźcy stali się bardziej faraońscy niż faraon, asymilując wszystkie zwyczaje, stroje i religię starożytnego Egiptu i na tym pniu zaszczepiając ze znakomitym skutkiem elementy kultury, prawodawstwa i organizacji państwowej Grecji. Dynastia Ptolemeuszy, nazywana też dynastią Lagidów stała się najdłużej panującą formacją w dziejach Egiptu. Jej założyciel, Ptolemeusz syn Lagida, został mianowany satrapą Egiptu zaraz po śmierci Aleksandra Wielkiego i sprawował władzę na tym terenie początkowo w imieniu następców Aleksandra, a od 309 r. – samodzielnie. W 305 r. p.n.e. został ogłoszony królem Górnego i Dolnego Egiptu, a stolica zostałą Aleksandria. W tym właśnie mieście za sprawą Ptolemeusza I (który przyjął przydomek Soter – zbawca) założono pierwsze Muzejon i słynną Bibliotekę Aleksandryjską, wybudowano też latarnię morską na wyspie Faros, która została uznana za jeden z cudów świata starożytnego.

 

Dygresja dla wykształciuchów: Biblioteka Aleksandryjska

 

W czasie walk diadochów (czyli dawnych dowódców wojsk Aleksandra), jakie nastąpiły w wyniku rozpadu armii i imperium Aleksandra, Ptolemeusz przywrócił władzę Egiptu nad Syrią i Palestyną, podporządkował sobie także Cypr i część wysp na Morzu Egejskim. Już niebawem Aleksandria stała się stolicą kulturalną ówczesnego świata, przyciągając licznych pisarzy, filozofów, historyków i matematyków. To właśnie tutaj, za czasów Ptolemeusza II Filadelfosa w III w. p.n.e. przetłumaczono na grecki żydowski Stary Testament (wersja znana jako Septuaginta – Siedmioksiąg). Jednakże okres ptolemejski to także czas nieustannych intryg pałacowych, morderstw politycznych, ojco-, brato- i dzieciobójstwa, walk wewnętrznych i zewnętrznych. Mimo iż wszyscy faraonowie tej dynastii mówili i zachowywali się po grecku, jednakże bardzo dbali o zachowanie odrębności politycznej i kulturowej Egiptu, w miarę możności próbując być ważnymi graczami na arenie międzynarodowej. Tę politykę kontynuowali następcy pierwszego Ptolemeusza w linii męskiej i żeńskiej, bowiem także kobiety sprawowały u Ptolemeuszy władzę królewską (w tym siedem o imieniu Kleopatra). Z czasów Ptolemeusza V Epifanesa i Kleopatry I pochodzi słynny Kamień z Rozetty, dzięki któremu rozszyfrowane zostały pierwsze hieroglify.

 

Dygresja dla wykształciuchów: Kamień z Rozetty

 

Najsłynniejszą z ptolemejskich królowych była Kleopatra VII, która objęła władzę w 51 r. p.n.e. w wieku 18 lat, jako żona swego 13-letniego brata Ptolemeusza XIII. W wyniku intryg pałacowych pozbawiona władzy, w 47 r. p.n.e. odzyskała tron przy pomocy wojsk rzymskich dowodzonych przez Juliusza Cezara, który został jej kochankiem i ojcem jej najstarszego syna. W 46 r. p.n.e. wyjechała wraz z nim do Rzymu, skąd powróciła po jego zabójstwie w 44 r. W czasie toczących się walk o władzę nad imperium chciała pozostać neutralna, jednak ostatecznie związała się z Markiem Antoniuszem, który został ojcem trójki jej dzieci, a w 34 r. p.n.e. zatwierdził władzę Kleopatry i Ptolemeusza XV Cezariona (syna Cezara) nad Egiptem. W wyniku wojny z Oktawianem Augustem, do której Kleopatra włączyła przeciw Rzymowi Egipt, doszło w 31 r. do przegranej przez Antoniusza bitwy pod Akcjum. Rok później Aleksandria została zdobyta, Antoniusz popełnił samobójstwo, także Kleopatra zabiła się 12 sierpnia 30 r. p.n.e., dając ukąsić się jadowitej kobrze. W tym dniu skończyła się epoka Egiptu faraonów.

Najważniejsze zabytki: miasto Aleksandria, kamień z Rozetty, świątynia Horusa w Edfu.

  

30 r. p.n.e. – 395 r. n.e. – Epoka Rzymska

 

Po zajęciu Egiptu przez Oktawiana Augusta kraj był traktowany jak prowincja rzymska, choć z osobnym statusem administracyjnym i politycznym, zarządzana przez namiestnika cesarza w randze prefekta, który w poszczególnych nomach powoływał podległych sobie strategów. Kraj nad Nilem traktowany był jako główny dostawca zboża dla Rzymu, stąd też spore zainteresowanie Rzymian sprawnym funkcjonowaniem systemu nawadniania i organizacji rolnictwa, a także transportu. Religia staroegipska, aczkolwiek z elementami synkretycznymi, przeniesionymi z Grecji, wyznawana była w całym kraju bez przeszkód ze strony okupantów, którzy swoim zwyczajem niektóre jej elementy włączyli do oficjalnego ideologicznego systemu rzymskiego poprzez kolejne łączenie bóstw egipskich z rzymskimi. Powstawały także nowe dzieła architektury (amfiteatr z II w. n.e. w Aleksandrii, świątynia Izydy i Kiosk Trajana na wyspie File, nilometr w Elefantynie), zaś staroegipskie zabytki (głównie obeliski) wywożono do Rzymu. Do cennych zabytków tamtej epoki należą też portrety trumienne z oazy Fajum (dziś w Muzeum Egipskim w Kairze).

Koniec epoki (kolejny już…) symbolicznie wyznacza data 394 r. n.e., kiedy to powstał ostatni znany zapis hieroglificzny, wyryty na ścianach świątyni na wyspie File.

 

395-641 – Egipt chrześcijański

 

Za apostoła chrześcijaństwa w Egipcie uchodzi ewangelista św. Marek, który dotarł tu w I w. i został biskupem w Aleksandrii, a w 68 r. poniósł męczeńską śmierć z ręki Rzymian. Pustynie Egiptu przyciągały zarówno uciekinierów z Palestyny, jak i zwolenników coraz popularniejszego życia pustelniczego i monastycznego. Wyznawcy chrześcijaństwa stawali się w Egipcie coraz liczniejsi, choć w znacznej mierze wywodzili się z imigrantów. Od III stulecia władza Rzymu słabła coraz bardziej, a od 330 r. za sprawą cesarza Konstantyna Wielkiego siedzibą cesarstwa stało się Bizancjum – później nazwane Konstantynopolem. Religia chrześcijańska stała się wyznaniem preferowanym, a dawne tereny rzymskie w Azji i Afryce zostały podporządkowane cesarstwu wschodniemu. W sensie religijnym jednakże Egipt – choć formalnie chrześcijański – uległ herezji monofizyckiej, głównie za sprawą panującego od 444 r. w Aleksandrii patriarchy Dioskurosa, który odrzucił przyjęte na soborze chalcedońskim wyznanie wiary, uznające zarazem boską, jak i ludzką naturę Chrystusa (monofizyci uważali, iż Chrystus ma wyłącznie boską naturę). Za jego sprawą w 451 r. powstał w Egipcie Koptyjski Kościół Ortodoksyjny, zwalczany przez oficjalne Bizancjum, które formalnie sprawowało nad Nilem władzę zarówno polityczną jak i duchową. Z czasem nastąpiło swojego rodzaju zbliżenie do stanowiska soborowego i wyznawcy kościoła egipskiego (oraz kilku innych, ważnych w tym regionie wspólnot monofizyckich) uznawali się za miafizytów, reprezentujących pogląd pośredni, choć zawsze inny od bizantyjskiego. Koptowie, podkreślający swą egipską odrębność (samo słowo Kopt wywodzi się od greckiego aigyptos, Egipt), posługiwali się językiem miejscowym, który zapisywali przy pomocy nieco zmodyfikowanego alfabetu greckiego. Najsilniejsze ośrodki religijne utworzyły się w południowym Egipcie, a jeden z nich – w Faras - odkryli i badali po II wojnie światowej archeolodzy polscy z prof. Kazimierzem Michałowskim na czele. Cenne zabytki z tego okresu prezentowane są w Muzeum Narodowym w Warszawie. W Kairze istnieje do dziś interesująca dzielnica koptyjska. Współcześnie wyznawcy kościoła koptyjskiego stanowią jednak mniej niż 9 % populacji.

W VII w. Bizanzjum zostało mocno osłabione na skutek walk wewnętrznych oraz wojen z Persją. Ułatwiło to pod koniec I połowy tego stulecia błyskawiczny podbój Bliskiego Wschodu i północnej Afryki przez wojska arabskie. Egipt został opanowany w latach 640-642.

 

642-1250 – Rządy kalifów

 

Po bitwie pod Heliopolis wódz arabski Amr ibn al-Asa pokonał broniącego Egiptu brata bizantyjskiego cesarza Herakliusza – Teodora. W 641 r. patriarcha Aleksandrii Kyros wynegocjował blisko roczne zawieszenie broni, w czasie którego wojska bizantyjskie opuściły Egipt, a w 642 r. kraj włączono do organizacji państwowej kalifa Omara. Jeszcze w 645 r. Bizancjum na krótko odbiło Aleksandrię, odzyskaną przez Amra rok później, potem flota Konstantyna II w 654 r. próbowała dokonać inwazji na Egipt, ale została odparta i od tamtej pory Arabowie rządzili nad Nilem niepodzielnie, jedynie zmieniając personalne układy u steru władzy, w zależności od sytuacji w świecie muzułmańskim. Początkowo najeźdźcy zostali przyjęci przychylnie, bowiem Egipcjanie uważali ich za wyzwolicieli spod jarzma bizantyjskiego. Prawa do wyznawania starej religii i prowadzenia własnych interesów zostały zachowane, pozostał dawny system podatkowy i ukształtowany jeszcze za czasów staroegipskich podział administracyjny. Z czasem jednak – zwłaszcza po kilku próbach buntów na tle ekonomicznym – sytuacja Koptów zmieniała się na gorsze. W 706 r. arabski stał się oficjalnym językiem państwa. W kolejnych stuleciach Egipt był rządzony przez gubernatorów kalifatu Umajjadów i Abbasydów (od IX w. w imieniu kalifów rządzili Egiptem przeważnie gubernatorzy tureccy). W 969 r. generał Dżauhar as-Sikilli z dynastii Fatymidów zdobył Egipt, który stał się teraz częścią kalifatu zachodniego. Bezpośrednio potem rozpoczęto budowę nowej stolicy kraju, nazwanej na cześć Dżauhara - Kairem (Al Kahir to po arabsku – zwycięzca, żeńska forma nazwy Al-Kahira wynika z faktu, że po arabski medina, miasto, jest rodzaju żeńskiego). Za panowania Fatymidów Egipt, tradycyjnie próbujący rozszerzyć swe terytoria na północny wschód, stał się terenem, objętym zarówno sporami między zachodnim i wschodnim kalifatem (i konfliktów religijnych między szyitami a sunnitami), jak i obiektem zainteresowania rosnących w siłę Turków Seldżuckich (którzy w latach 1068-1074 okupowali nawet Kair), a przede wszystkim uczestniczył aktywnie w grze politycznej, związanej z krucjatami. W 1118 król jerozolimski Baldwin I najechał Egipt, lecz z powodu choroby szybko się wycofał, jednak w tym czasie Fatymidzi stracili na rzecz Franków większość posiadłości w Palestynie. Krzyżowcy pojawili się nad Nilem ponownie w 1162 r., po czym Egipt stał się kartą przetargową w kolejnych sojuszach i utarczkach między władcami post-krucjatowego Królestwa Jerozolimskiego, przedstawicielami Fatymidów i nową wschodnią potęgą – państwem wywodzącego się z tureckiego Kurdystanu Nur Ed-Dina i potem jego zięcia Saladyna, który w 1169 r. został wezyrem w Aleksandrii, a w 1171 r. usunął ostatnich Fatymidów i ogłosił przyłączenie Egiptu do kalifatu wschodniego, ogłaszając się sułtanem. Śmierć Nur Ed-dina w 1174 r. otworzyła Saladynowi drogę do pełnej władzy nad Bliskim Wschodem. W 1175 r. po przyłączeniu Syrii został przez kalifa w Bagdadzie nazwany sułtanem Egiptu i Syrii. Nad Nilem objęła rządy utworzona przezeń dynastia Ajjubidów (od imienia ojca Saladyna – Aj-Juba, Hioba), która formalnie sprawowała władzę do 1254 r. W tym czasie trwały nadal starcia wewnętrzne wśród poszczególnych członków rodziny panującej, w dodatku Egipt kilkakrotnie bywał terenem walk z uczestnikami kolejnych krucjat, a w 1249 r. część Delty została opanowana przez wojska króla Francji, Ludwika IX, przywódcy VII Krucjaty. Krzyżowców usunął z Egiptu dopiero Turanszach, jeden z ostatnich sułtanów ajjubidzkich.

  

1250-1517 – Rządy mameluków

 

Triumf Turanszacha był jednak krótkotrwały. W 1250 r. został zamordowany w wyniku przewrotu wojskowego, dokonanego przez służących w jego armii Mameluków – wywodzących się z dawnych jeńców (tureckich, kaukaskich lub bałkańskich) żołnierzy gwardii sułtańskiej, którzy od tego roku sprawowali w Egipcie faktyczną władzę. Formalnie mamelucy rządzili tu od 1259 r. przez ponad trzy stulecia. Początkowo była to dynastia bahryjska, wywodząca się z Kipczaków (Połowców) – ludności tureckiej z terenów na północ od Morza Czarnego. Zachodnia gałąź tego rodu osiedliła się na Węgrzech, była tam nawet spowinowacona z rodziną królewską. Za czasów pierwszych mameluków rozbudowano Kair, który stał się największym i najpiękniejszym miastem świata islamskiego. W 1390 r. władzę przejęła mamelucka dynastia Burdżytów, składająca się z dawnych żołnierzy pochodzenia kaukaskiego (głównie Czerkiesów i Gruzinów).

 

1517-1798 – Rządy tureckie

 

20 stycznia 1517 r. Kair został zdobyty przez tureckiego sułtana Selima I, który pokonał mameluków i wcielił Egipt do Imperium Ottomańskiego. Jednakże władzę w prowincji pozostawiono mamelukom, którzy odtąd stali się wasalami Stambułu. Na straży interesów tureckich pozostawiono kilka regimentów janczarów, zaś stanowisko paszy dawało władcom prawa do znacznej autonomii. Krajem w praktyce rządzili jednak emirowie (w miastach) i bejowie (na prowincji i w wojsku), wywodzący się przeważnie z mameluków.

Korzystając z osłabienia imperium w czasie wojny turecko-rosyjskiej, jeden z dowódców wojskowych, Ali-bej w 1769 r. ogłosił niepodległość Egiptu, próbując uniezależnić się od Turcji. Mamelucy powrócili na krótko do bezpośredniego sprawowania władzy, w 1786 r. Wielka Porta przywróciła swoje rządy, jednakże na krótko, bo w ostatnim dziesięcioleciu XVIII w. do władzy doszli znów mameluccy bejowie – Ibrahim i Murad.

 

1798-1801 – Okupacja francuska

 

W lipcu 1798 r. wojska francuskie pod wodza Napoleona Bonaparte lądują w Aleksandrii i rozpoczynają marsz na Kair, pod pretekstem pomocy dla władz tureckich w pokonaniu rebelii mameluków. W opublikowanych po arabsku ulotkach Napoleon deklaruje aprobatę dla Islamu i nauk proroka Mahometa, zawartych w Koranie, a zarazem obiecuje zaprowadzenie w Egipcie zasad równości obywatelskiej. 21 lipca 1798 dochodzi do walnej bitwy z wojskami mameluków, nazywanej Bitwą pod Piramidami (choć w rzeczywistości odbywała się ona pod Embabeh, dziś Imbaba, przeszło 17 kilometrów na północny wschód od Gizy). Cztery dni później Francuzi zajęli Kair. Napoleon opuścił Egipt, powierzając dowództwo generałowi Jean Baptiste Kléberowi, który jednakże w połowie 1899 r. zginął w zamachu z rąk muzułmańskiego fanatyka. Jeszcze wcześniej, 1 i 2 sierpnia 1898 r. Anglicy pod dowództwem admirała Nelsona zaatakowali u ujścia Nilu (tzw. Bitwa pod Abukir) flotę francuską, niszcząc ją całkowicie i ustalając niepodzielne panowanie Wielkiej Brytanii na morzu. Francuskie ekspedycje, mające na celu zajęcie Górnego Egiptu nie powiodły się, ponadto w samym Kairze i na prowincji co i raz wybuchały powstania antyfrancuskie, wszczynane przez mameluków lub ludność cywilną – zarówno muzułmańską, jak i koptyjską. Na domiar złego Turcja, dla udzielenia której pomocy rzekomo Francuzi wkroczyli do Egiptu, już po bitwie pod Abukir odwróciła sojusz i sprzymierzywszy się z Anglikami, przystąpiła do kontrofensywy. W efekcie, 27 czerwca 1801 r. garnizon francuski w Kairze został przez Anglików i Turków zdobyty, a Francuzów zmuszono do opuszczenia Egiptu. Jednakże nie była to wyprawa całkowicie nieudana, bowiem towarzyszący Napoleonowi uczeni odkryli wówczas dla świata egipskie starożytności, a publikacja Description de l’Egypte Dominique’a Vivant Denona stała się początkiem egiptologii. Jednym z efektów kampanii było także odczytanie (ale dopiero w 1822 r.) hieroglifów przez Jean François Champolliona. Francja stała się czołową potęgą egiptologiczną świata, co w przyszłości miało doprowadzić do umocnienia jej roli politycznej w Egipcie i krajach Lewantu (gdzie Francuzi są trwale obecni od epoki krucjat).

 

1801-1953 – Albańska dynastia Mohammeda Alego

 

Po wygnaniu Francuzów, do władzy w Egipcie ponownie doszli Turcy, którzy w pierwszym rzędzie dążyli do likwidacji pozycji mameluków. Do pierwszych prób fizycznego usunięcia mameluckich bejów doszło jeszcze w 1801 r., mimo iż usiłowali w tym przeszkodzić Anglicy. Gdy gubernatorem Egiptu został wywodzący się z Albanii Mehmed Hüsrev, przystąpił do bardziej zdecydowanej rozprawy z opozycją, co rozpoczęło kilkuletnią wojnę domową. Nieudolne poczynania paszy, wycofanie się Anglików z Egiptu w 1803 r. i ciągłe zamieszki wywoływane zarówno przez mameluków, jak i Turków wywołały interwencję kadrowych oddziałów albańskich wchodzących w skład armii tureckiej. Ich dowódca, Thir, zdobył cytadelę w Kairze i zmusił do ucieczki z Egiptu dotychczasowego paszę Hüsreva (mimo, że byli krajanami). Jednakże i on nie utrzymał się przy władzy i po trzech tygodniach został zamordowany przez żołnierzy tureckich. W efekcie dalszych starć, w których stronami byli Turcy, oraz przejściowo sprzymierzeni mamelucy i Albańczycy, do władzy doszedł dowódca albański Mohammed Ali, uznany w 1805 r. przez władze w Stambule i mianowany przez sułtana Selima III nowym gubernatorem Egiptu. Jednak pozycja mameluków, zwłaszcza poza Kairem, nadal była mocna, choć teoretycznie bejowie wspierali Alego w dojściu do władzy. Ten jednak nie czekał, aż sojusznicy zapragną się usamodzielnić i kilka lat później – w 1811 r. rozprawił się z nimi radykalnie i w prawdziwie wschodni sposób: zapraszając wodzów mameluckich do kairskiej cytadeli na uroczystość związaną z wojskowym awansem jego syna, skąd mamelucy nie wyszli już żywi. Zaraz potem oddziały albańskie wycięły w pień pozostałych przywódców na prowincji. Krew spłynęła do Nilu, a w Egipcie zapanował spokój.

Mohammed Ali panował potem jeszcze przez kilkadziesiąt lat i dokonując wielu reform przekształcił Egipt w najnowocześniejszy kraj regionu, rozwijając przemysł, oświatę i wojsko, a przede wszystkim – otwierając się na Europę, co skutkowało wielką ekspansją badaczy egipskich starożytności, oraz, niestety, niemal nieograniczonym rabunkiem odnalezionych starożytności i masowym ich wywożeniem z Egiptu. Jednocześnie prowadził – pod skrzydłami tureckich sułtanów – ekspansjonistyczną politykę na Półwyspie Arabskim oraz, tradycyjnie w górnym biegu Nilu - w Sudanie. Okupacja egipska w tym kraju, sprawowana przez następców Alego, doprowadziła do islamskich ruchów separatystycznych, na czele których w 1881 r. stanął Muhammad Ahmad bin Abd Allah, bliżej znany jako Mahdi (faktycznie imię to oznacza mesjasza, zbawiciela, którego przyjście poprzedzi Sąd Ostateczny).

Formalnie podległy sułtanowi, Mohammed Ali traktowany był jak władca obdarzony wielką autonomią, czego dowodem był m.in. fakt, że w zamian za militarne wsparcie działań tureckich w Grecji otrzymał Kretę (co skończyło się zresztą zniszczeniem egipskiej floty przez antyturecką koalicję), a późnej zażądał terenów syryjskich. Gdy Stambuł nie zareagował – wojska Alego, pod dowództwem jego syna, weszły na tereny Lewantu i starły się tam z siłami tureckimi. Interwencja dyplomatyczna mocarstw europejskich ostudziła nieco zapały władcy Egiptu, który tymczasem dostał od Turcji ofertę dziedzicznego władztwa nad swoim krajem, pod warunkiem wycofania się z Lewantu. W efekcie w 1840 r. Mohammed Ali otrzymał, zagwarantowane przez aliantów oraz Turcję stanowisko dziedzicznego zarządcy (sam używał tytułu kedywa, czyli wicekróla) Egiptu, jednakże w ramach Państwa Otomańskiego i wyłącznie na terenach Afryki i półwyspu Synaj. Odsunięty od realnej władzy przez choroby i starość, został w 1848 r. zastąpiony na stanowisku paszy przez swego wnuka – Abbasa I. Rok później zmarł w wieku 80 lat i został pochowany w Alabastrowym Meczecie w Kairze. Do dziś jest uznawany za „ojca nowoczesnego Egiptu” i założyciela dynastii, która rządziła (w rozmaitych formach) Egiptem i Sudanem do połowy XX w.

Jego kolejny następca, Muhammad Said Pasza, w 1854 r. mianowany władcą Egiptu, już w pierwszym roku swego urzędowania podjął może najważniejszą decyzję w dziejach Egiptu – udzielił mianowicie francuskiemu konsulowi w Aleksandrii, Ferdynandowi de Lessepsowi zgody na rozpoczęcie prac nad budową kanału, łączącego Morze Śródziemne z Czerwonym. Kanał Sueski, budowany w latach 1859-1969 i ukończony już za czasów jego następcy i bratanka Ismaila, stał się z czasem najważniejszą drogą wodną świata, ale też przyczynił się do unieśmiertelnienia jego imienia, bowiem największy port u jego początku na Morzu Czerwonym, na jego cześć nazwano Port Said.

 

Dygresja dla wykształciuchów: Kanał Sueski

 

 W 1867 r. wnuk Mohammeda Alego, Ismail Pasza został oficjalnie uznany przez sułtana Abdula-Aziza za kedywa, a jego polityka doprowadziła do poprawy stosunków ze Stambułem, co wszakże skończyło się dla niego nie najlepiej: w 1879 r. sułtan w porozumieniu z wielkimi mocarstwami zrzucił go z tronu i uczynił wicekrólem jego syna Tewfika, zaś w 1882 r. Wielka Brytania przyszła nowemu kedywowi „z braterską pomocą” przeciwko oponentom i jak to zwykle bywa – już pozostała, okupując Egipt. 14 września 1882 r. wojska brytyjskie zajęły Kair. Faktyczną władzę w kraju przejął brytyjski Wysoki Komisarz. Sudan, traktowany przez Alego i jego sukcesorów jak integralna część Egiptu, został teraz ogłoszony kondominium Anglo-Egipskim.

Ostatnim kedywem Egiptu był Abbas II, praprawnuk Mohammeda Alego – światowiec, wykształcony w Anglii, Szwajcarii i Austrii, współpracujący co prawda z Brytyjczykami, ale charyzmatyczny, dążący do ograniczenia roli angielskich „doradców”. Po wybuchu I wojny światowej Egipt, formalnie nadal stanowiący część Imperium Otomańskiego, zaangażował się po stronie państw centralnych, co spowodowało interwencję Brytyjczyków i odsunięcie Abbasa od władzy. Pod koniec 1914 r. Wielka Brytania ogłosiła protektorat nad Egiptem, powołując do rządów w Kairze stryja Abbasa – Husseina Kamela, który z nadania brytyjskiego został pierwszym sułtanem Egiptu. Po nim rządził jego młodszy brat Fuad, dziewiąty władca z dynastii Mohammeda Alego, który na stanowisku sułtana Egiptu pozostał do 1922 r. – do końca panowania Brytyjczyków.

28 lutego 1922 r. zakończył się okres brytyjskiego protektoratu. Egipt został ogłoszony niepodległym królestwem. Pierwszym królem został dotychczasowy kedyw – Fuad, a brytyjskie wpływy nad Nilem utrzymały się, choć w nieco bardziej zawoalowanej formie. Obecność brytyjskich wojsk w Egipcie zwiększyła się jeszcze, gdy na tron po śmierci Fuada wstąpił w 1936 r. jego 17-letni syn Faruk I, który skutecznie zabiegał o ochronę Egiptu wobec inwazji włoskich faszystów na Abisynię.

23 lipca 1952 r. Ruch Wolnych Oficerów Egiptu kierowany przez generała Muhammeda Nadżiba dokonał zamachu stanu, Faruk został zmuszony do abdykacji na rzecz swojego syna, liczącego ledwie pół roku Fuada II. Monarchia egipska przetrwała po tym jeszcze niespełna rok. 18 czerwca 1953 r. Egipt został ogłoszony republiką. Jedenasty potomek Mohammeda Alego, twórcy współczesnego Egiptu, udał się na wygnanie do Szwajcarii, gdzie mieszka nadal i liczy na to, że kiedyś będzie mógł wrócić do kraju. Jego ojciec, król Faruk, skompromitowany fatalnymi rządami w czasie wojny z Izraelem w 1948 r., oskarżany o korupcję i bogacenie się kosztem państwa, nazwany porno-królem i żołądkiem, do którego przyczepiona jest główka (ważył 136 kilogramów), został pozbawiony obywatelstwa egipskiego (otrzymał od księcia Rainera III monegaskie obywatelstwo księstwa Monako). Umarł w restauracji francuskiej w Rzymie podczas swego ulubionego zajęcia – pożerania gigantycznego obiadu. Mówi się, że został otruty przez egipskie służby specjalne, ale nigdy nie zrobiono jego sekcji. Został pochowany w Egipcie, w grobowcu Ibrahima Paszy.

 

Od 1953 r. – Arabska Republika Egiptu

 

Po obaleniu monarchii władzę objęła wojskowa Rada Rewolucyjna, pod przewodem generała Muhammeda Nadżiba, który został pierwszym prezydentem Egiptu. Przetrwał na tym stanowisku niespełna rok. U jego boku, jako minister spraw wewnętrznych, stanął podpułkownik Gamal Abdel Naser (1918-1970). 25 lutego 1954 r. Naser został mianowany premierem, a 14 listopada aresztował prezydenta i sam zaczął rządzić Egiptem, najpierw stojąc na czele rządu, a od 23 czerwca 1956 r. jako prezydent, wybrany głosami 99,95 % narodu…

Naser w 1956 r. dokonał nacjonalizacji Kanału Sueskiego (który do dziś jest głównym źródłem dochodów państwa) i zrealizował w 1964 r. budowę gigantycznej tamy asuańskiej, przy wydatnej pomocy Związku Radzieckiego i innych krajów socjalistycznych. Mimo porażki militarnej w 1956 r. doprowadził do wycofania wojsk Izraela, Wielkiej Brytanii i Francji ze strefy Kanału i paradoksalnie zyskał wówczas sławę wybitnego przywódcy i szczwanego dyplomaty. Był współtwórcą Ligi Arabskiej i Ruchu Państw Niezaangażowanych (w praktyce przyczółka światowego ruchu socjalistycznego). Jego największą porażką była przegrana Egiptu i Syrii w tzw. Wojnie Sześciodniowej z Izraelem 5-10 czerwca 1967 r., która doprowadziła do utraty Synaju, Strefy Gazy i Wzgórz Golan. Jego nie zrealizowaną ideą było utworzenie wielkiego bloku państw arabskich, pod przewodem Egiptu, realizującego socjalistyczną drogę rozwoju, zresztą przy ścisłej współpracy z ZSRR. Udało mu się doprowadzić tylko do istniejącej tylko przez trzy lata (1958-1961) federacji z Syrią, kiedy to formalnie powstała Zjednoczona Republika Arabska (mimo wycofania się Syrii nazwa ta, w odniesieniu do Egiptu, przetrwała do 1971 r.). Traktat o współpracy z Egiptem w 1967 r. podpisała też Jordania, ale wojna synajska przekreśliła i te plany. W 1970 r. Naser zmarł na atak serca i prezydentem Egiptu został jego dotychczasowy zastępca – Anwar Sadat (1918-1987). Początkowo kontynuował on politykę Nasera, doprowadzając do ukończenia budowy i uroczystego otwarcia tamy w Asuanie w styczniu 1971 r. i wkrótce potem – do podpisania traktatu o przyjaźni i współpracy ze Związkiem Radzieckim, co praktycznie przyłączało Egipt do bloku państw socjalistycznych. Jednakże zjednoczenie państw arabskich pod czerwonym sztandarem nie następowało. W 1971 r. Sadat zrezygnował z utopii Nasera i doprowadził do zmiany nazwy kraju: Zjednoczona Republika Arabska została zastąpiona ponownie (obowiązującą do dziś) nazwą Arabska Republika Egiptu. Przyjaźń z ZSRR nie pomogła Egiptowi w kolejnej wojnie, kiedy to w żydowskie Święto Pojednania Yom Kippur, 6 października 1973 koalicja egipsko-syryjska zaatakowała Izrael, a dokładniej – tereny okupowane przez to państwo od czasów Wojny Sześciodniowej, głównie Synaj i Wzgórza Golan. Po początkowych sukcesach wojska koalicji napotkały na silny opór armii izraelskiej, Wzgórza Golan zostały odbite z rąk Syryjczyków, a armia egipska, otoczona przez żołnierzy izraelskich, pozostała bez wsparcia na odciętym od Egiptu Synaju. Wówczas w konflikt zaangażowały się wielkie mocarstwa – ZSRR dostarczając na wielką skalę pomocy Egiptowi, a USA – przy sprzeciwie europejskich członków NATO – tworząc niemal most powietrzny z Izraelem. Konflikt nuklearny wisiał na włosku, dodatkowo embargo na dostawę produktów naftowych dla USA i niektórych państw zachodnich wprowadziła Arabia Saudyjska, co w efekcie wywołało światowy kryzys naftowy, po którym cena ropy wzrosła dziesięciokrotnie. Z ugodowymi propozycjami wystąpił Związek Radziecki i w czasie wizyty sekretarza stanu USA Henry Kissingera w Moskwie uzgodniono warunki zawieszenia broni, sformułowane 22 października 1973 w rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ. Nazajutrz warunki przyjęła Syria, a kilka dni później Egipt. Izrael wycofał wojska z terenów egipskich oraz z rejonów bezpośredniego konfliktu, a w utworzonej w ten sposób strefie buforowej pojawiły się wojska ONZ (w tym polskie). Z końcem 1973 r. w Genewie rozpoczęły się rokowania pokojowe, które nie zakończyły się powodzeniem, z powodu stanowiska Syrii (chcącej reprezentować także Organizację Wyzwolenia Palestyny Jasera Arafata, uważaną przez Izrael za organizację przestępczą) i nieprzejednanej postawy ZSRR. Jednakże odstąpienie wojsk izraelskich od strefy Kanału umożliwiło jego naprawę i ponowne oddanie do użytku w 1975 r.

Rok później Anwar Sadat wypowiedział traktat egipsko-radziecki. Zmieniając front ideologiczny, Egipt znalazł się w amerykańskiej strefie wpływów, co przede wszystkim otworzyło wielki strumień pieniędzy amerykańskiej pomocy dla Egiptu, a także umożliwiło rozpoczęcie procesu pojednania z Izraelem, poprzedzone odcięciem się Sadata od terrorystycznej polityki radykalistów islamskich i partyzantów palestyńskich. 9 listopada 1977 r., jako pierwszy przywódca arabski Sadat złożył oficjalną wizytę w Izraelu i przemawiał w tamtejszym parlamencie. Rok później, 17 września 1978 w letniej rezydencji prezydenta USA Jimmy Cartera w Camp David Anwar Sadat i premier Izraela Menachem Begin ustalili warunki porozumienia pokojowego, które jako układ egipsko-izraelski zostało oficjalnie podpisane w Waszyngtonie 26 marca 1979 r. Przewidywało ono m.in. oddanie Egiptowi przez Izrael całego Półwyspu Synajskiego do 1982 r. Doprowadzenie do porozumienia z Camp David zostało uhonorowane przyznaniem Sadatowi i Beginowi pokojowej Nagrody Nobla za rok 1978.

Polityka Sadata wobec Izraela wywołała gwałtowny sprzeciw wielu organizacji islamskich, co z kolei spowodowało represje władz egipskich. Spirala nienawiści doprowadziła do zastrzelenia Anwara Sadata przez spiskowców z islamskiej organizacji Dżihad w czasie parady w rocznicę Wojny Yom Kippur 6 października 1981 r.

Jego następcą został dotychczasowy wiceprezydent, zawodowy wojskowy Hosni Mubarak (ur. w 1928 r.), który rozpoczął urzędowanie od wprowadzenia stanu wojennego (trwa do dziś) i kontynuował brutalne represje wobec opozycji islamskiej, co w efekcie doprowadziło do uspokojenia sytuacji w kraju i poprawy gospodarki Egiptu, w której coraz większą rolę zaczęła odgrywać międzynarodowa turystyka. To z kolei spowodowało podjęcie prób destabilizacji sytuacji w Egipcie poprzez brutalne zamachy terrorystyczne wymierzone w turystów (Kair, Deir El-Bahari, Taba, Ras Shitan, Sharm El-Sheik i in.) W odpowiedzi zwiększono kontrolę wojskową i policyjną w ośrodkach turystycznych, a przez kilka lat turyści mogli po Egipcie poruszać się tylko w zorganizowanych grupach, w ramach wojskowych konwojów. O zwiększeniu rangi Egiptu na arenie międzynarodowej świadczyło m.in. powołanie egipskiego wicepremiera i ministra spraw zagranicznych Butrosa Gali na stanowisko sekretarza generalnego ONZ w 1991 r.

Hosni Mubarak początkowo rządził na podstawie referendów, w których był jedynym kandydatem (1987, 1993, 1999). W 2005 r. zmieniono konstytucję wprowadzając bezpośrednie wybory prezydenta, które Mubarak wygrał, zdobywając 88 % głosów (miał po raz pierwszy kilku konkurentów).

Na 2011 r. przewidziano kolejne wybory prezydenckie. Jednak 11 lutego 2011, po trwających od 25 stycznia 2011 powszechnych protestach społecznych (które nastąpiły po podobnych zamieszkach w Tunezji) prezydent ustąpił ze stanowiska, przekazując władzę swojemu zastępcy i armii. Wydarzenia toczą się dalej, choć od kilku tygodni ruch turystyczny w zasadzie zamarł i świat oczekuje, czy upadek Mubaraka nie stanie się przyczyną destabilizacji w tym tak newralgicznym regionie świata.