Zakopane jest jedną z nielicznych dużych miejscowości, w których główne cmentarze ulokowane są w centrum miasta. Obydwie nekropole – Stary Cmentarz przy ul. Kościeliskiej i Nowy przy ul. Nowotarskiej są jednocześnie miejscami pamięci rodzinnej i pomnikami tradycji i kultury narodowej, stąd też na ich wąskich alejkach mijają się ludzie, niosący kwiaty i znicze na groby swoich najbliższych z wycieczkami i indywidualnymi turystami. Zatem właściciele i administratorzy cmentarzy stoją przed trudnym zadaniem umożliwienia korzystania z nich obu zainteresowanym grupom. Cmentarze Stary i Nowy położone są niedaleko siebie i najczęściej obydwa są zwiedzane łącznie, obydwa też zwykle odwiedzają zarówno miejscowi, jak i przyjezdni w czasie świąt kościelnych i w Zaduszki. Łączy je jeszcze jedno: na obydwu brak jakiejkolwiek informacji stałej, wskazującej na usytuowanie grobowców ważniejszych osobistości lub choćby jakiegokolwiek planu rozmieszczenia poszczególnych kwater. Od dawna także nie ma w sprzedaży jakichkolwiek przewodników, choć i Stary i Nowy Cmentarz doczekały się własnych publikacji monograficznych.

Stary Cmentarz zakopiański, nazywany także cmentarzem na Pęksowym Brzyzku, usytuowany jest w centrum starej części Zakopanego, w pobliżu ruchliwego skrzyżowania ulic Kościeliskiej, Nowotarskiej i Krupówek. Miejsce, wybrane na lokalizację pierwszej nekropoli, nie jest zapewne przypadkowe - istnieją podejrzenia, że właśnie tutaj chowani byli niektórzy mieszkańcy zakopiańskiego Nawsia, czyli najstarszej części osady, jeszcze przed powstaniem zakopiańskiej parafii. Tę tradycję wydaje się potwierdzać fragment testamentu fundatora pierwszej kaplicy zakopiańskiej, Pawła Gąsienicy z 1813 r., który pisze w imieniu własnym i żony Reginy z Gutów, iż zwłoki ciał naszych obojga życzymy sobie mieć pogrzebione przy tej kaplicy. Może być to jednak efekt tradycji, ukształtowanej przez kilkanaście lat istnienia Kaplicy Gąsieniców, zbudowanej w 1800 r., kiedy to, wzorem kościołów, i ją jako jedyny Dom Boży w Zakopanem, otoczył wianuszek grobów.

O założeniu cmentarza w Zakopanem w ogóle, a przy zakopiańskim Starym Kościele w szczególności nie ma wzmianki w dokumencie sprzedaży dóbr zakopiańskich rodzinie Homolacsów w 1824 r., ani w nieco późniejszej „Karcie stanu majątkowego dóbr Zakopane”:

28 lutego 1842.

Postawiony został na cmentarzu krzyż z cierniową koroną – okazały – za staraniem Edwarda Homolacza syna właścicielki Zakopanego a Direktora fabryki żelaza – ważył z 12 centnarów – niesiony był z Hut do kościoła z kościoła na Cmętarz – ludu było wiele – usypano mogiłę koło niego – na pamiątkę poległych 8-o kw. tego samego roku w Warszawie i Wilnie.

A więc w 1861 r. cmentarz już był. Był wcześniej, bo gdy sięgniemy do publikacji Marii Steczkowskiej z 1858 r. o Zakopanem, znajdziemy tam informację: Po lewej stronie kościółka stoi plebania także z drzewa stawiana, z niewielkim od frontu ogródkiem, po prawej jest cmentarz i organistówka.

Roku 1854-o umarła w Zakopanem naprzeciw kościoła mieszkająca kobieta nazwiskiem Teresia po mężu Karpielka [75] zaś urodzona Gąsięnicka inaczej Kaspruśka, była to niewiasta kochająca i bojąca się Boga, mająteczek swój gdy swoich dzieci nie miała zapisała po swej siostrze córce wraz mężem tejże córki z tem warunkiem ażeby 100 R.W.W. na pogrzeb 100 R.W.W. na organy 200 R.W.W. na kielich 50 R.W.W. na mszał a 50 R.W.W. na wypominek jej duszy oddał. Jest to pierwszy przykład chrześcijańskich legatów w Zakopanem (podkr. MP).

Zapewne zresztą jeszcze przez jakiś czas po, by tak rzecz, zalegalizowaniu pierwszej nekropoli, zakopiańczycy korzystali z wcześniej należnych im cmentarzy, w Chochołowie i Poroninie, nie tyle z przyzwyczajenia, ile z oszczędności. Pisze Stolarczyk w „Kronice”: za funkcyje np. pogrzeby nic nie płacili – bo mając jedną kobietę co im trupów do kościoła w Chochołowie odwoziła – na pokropieniu poprzestawali.

Cmentarz wreszcie powstał – i był zwykłym wiejskim cmentarzykiem, na którym chowano zakopiańczyków, zmarłych ze starości, na skutek chorób, kataklizmów pogodowych, czy w latach wyjątkowego nieurodzaju po prostu z głodu... Jedną z pierwszych osób spoza Zakopanego (także jedną z pierwszych znanych ofiar Tatr) pochowanych na Starym Cmentarzu stał się 16-letni Józef Biesiadecki, który w 1886 r. zginął podczas próby zejścia z Czerwonych Wierchów. Kiedy w 1889 r. zmarł dobroczyńca Zakopanego, dr Tytus Chałubiński i zgodnie z jego życzeniem pochowano go na Pęksowym Brzyzku – wiejski cmentarzyk zaczął nabierać innego charakteru. Niebawem stał się miejscem pochówku wybitnych osobistości polskich, głównie z dziedziny kultury, związanych z Zakopanem. 7 grudnia 1931 r. decyzją krakowskiego urzędu wojewódzkiego Stary Cmentarz został wpisany do rejestru zabytków i odtąd chowanie tu zmarłych każdorazowo wymaga zgody wojewódzkiego konserwatora. Praktycznie, uzależnione jest to od decyzji władz miejskich, podejmowanej wspólnie z proboszczem parafii Świętej Rodziny. Prawo do pochówku mają także rodziny osób, wcześniej pochowanych na Pęksowym Brzyzku, i to bez względu na jakiekolwiek zasługi dla miasta czy Polski. Dla potomków dawnych rodów góralskich jest to nadal zwykły cmentarz rodzinny. Teoretycznie wojewódzki konserwator zabytków lub jego lokalni przedstawiciele powinni mieć prawo do opiniowania estetyki lokowanych tu nagrobków. Sądząc jednak po efektach, albo z prawa tego nie korzystają, albo ich opinie nie są respektowane.

Obecny kształt starego cmentarza, po wykonaniu bramy i ogrodzenia wg zamysłu księdza Jana Tobolaka, pochodzi z lat okupacji, kiedy to na polecenie Niemców, w ramach tzw. Ordnungsaktion zmniejszono powierzchnię Pęksowego Brzyzka o ok. 1/4, dokonując ekshumacji grobów i przenosząc je do części zachodniej cmentarza. Prace te wiązały się z przebiciem drogi od ul. Kościeliskiej pod Gubałówkę i wykonaniem placu pod cmentarną skarpą.

Interesującym przykładem utrwalonej w świadomości społecznej hierarchii zakopiańskich cmentarzy jest historia grobowca Jana „Agi” Turka, którego niejako życie pośmiertne miałem okazję obserwować w latach niedawno minionych. Przypomnijmy, że ten krakowski taternik, dawny podporucznik Armii Krajowej, w wieku 45 lat zginął w czasie wspinaczki na Giewont Żlebem Kirkora w 1956 roku. Po zniesieniu ciała do Zakopanego przez ratowników, został pochowany na Nowym Cmentarzu w kwaterze I, pas BA, grób 11. Stwierdziłem to, przygotowując do druku przewodnik po Nowym Cmentarzu. Tymczasem Janusz Zdebski (z którym wówczas współpracowałem) – autor przewodnika po Pęksowym Brzyzku, uświadomił mi, że grób Jana Turka znajduje się na Starym Cmentarzu, pod murem na lewo od głównej alejki. Rzeczywiście, taki nagrobek istniał – ale miał jakby charakter tymczasowy: dane nieboszczyka wypisane były na niewielkim kamieniu, umieszczonym luzem obok starego, kuźnickiego krzyża żelaznego. W dniu, w którym to stwierdziliśmy, sprawdziliśmy, że grób Turka znajduje się również na Nowym Cmentarzu, przy czym nie zachodziła żadna możliwość pomyłki: dane biograficzne i okoliczności śmierci były identyczne, tylko grób na Nowotarskiej był większy i ewidentnie trwały. Na obu grobowcach powiewały też biało-czerwone wstążeczki, upamiętniające żołnierzy, walczących za Ojczyznę.

Po kilku tygodniach od wspomnianej rozmowy kamień z Pęksowego Brzyzka znalazł się na Nowym Cmentarzu, obok tablicy Turka na prawdziwym grobie. Pół roku później już z powrotem był na Starym Cmentarzu. Nie minęło wiele czasu, kiedy zniknął w ogóle – i wówczas przestałem się tą sprawą interesować. W latach 90-tych, oprowadzając wycieczkę po cmentarzach, przypadkiem zobaczyłem na Starym Cmentarzu ponownie zmaterializowany grób Jana Turka – tym razem już urządzony jako obiekt trwały z wmurowanym potężnym kamieniem, oczywiście opatrzonym stosownym napisem. W myśl wyżej cytowanych przepisów na ustawienie takiego grobowca trzeba było mieć zgodę konserwatora. Nie wiem, jak można było ją uzyskać dla fikcyjnego grobu, wyłącznie zaspokajającego ludzką próżność. Nie wyobrażam sobie także, by taką pracę można było wykonać poza oficjalnymi czynnikami, nocą przekradając się ze spawarką i workiem cementu na zabytkowy cmentarz.

Architektura Nowego Cmentarza jest zupełnie inna niż Pęksowego Brzyzka, jako że nie obowiązują tu żadne restrykcje estetycznie (pomijając już ich nieskuteczność na Cmentarzu Starym). Jednak i tu spotykamy wiele akcesoriów, charakterystycznych dla cmentarza górskiego – głazy tatrzańskie, liny taternickie, haki. Jest to bowiem największy w Polsce cmentarz ofiar gór – pochowano tu przeszło 100 ratowników, przewodników i taterników, a także turystów, którzy ponieśli śmierć w Tatrach. Jest tu także wiele grobów żołnierzy obu wojen światowych, szczególnie z okresu Legionów. Ważnym miejscem w centrum cmentarza jest Kwatera Legionistów, ozdobiona pomnikiem z 1927 roku. Od lat międzywojennych chowani są tu żołnierze i oficerowie, nie tylko ci, mieszkający stale w Zakopanem, ale i ci, których życzeniem było to, by wraz z towarzyszami broni spoczęli pod Giewontem. Są na cmentarzu również sąsiadujące ze sobą kwatery ofiar I i II wojny światowej, przy czym charakterystyczne i zapewne nie przypadkowe jest to, że umieszczone są do siebie tyłem, niejako plecami. Był taki czas w naszej historii, gdy wojny światowe traktowano niejednakowo, preferując II jako dobrze wygraną...

Już w pierwszych 20-tu latach funkcjonowania Nowego Cmentarza pochowano na nim około 3000 osób. Średnio rocznie umierało w Zakopanem ok. 115 osób. Na kolejne 3000 osób, które odprowadzono na Nowy Cmentarz trzeba było czekać już tylko dziesięć lat. W okresie okupacji, od 1940 do 1945 roku zarejestrowano 1365 zmarłych. Wśród nich było wielu Niemców, których przewożono do Zakopanego na rekonwalescencję i leczenie chorób płuc, a także tych, którzy zmarli z naturalnych powodów po przeniesieniu się pod Tatry. W 1948 r. na polecenie komunistycznych władz, ich szczątki ekshumowano z grobów i przeniesiono do bezimiennej mogiły w północno-wschodniej części cmentarza. Dopiero w ostatnich latach zbiorowy grób doczekał się oficjalnej opieki władz, [ostatnio większość prochów niemieckich ekhumowano i wywieziono na Śląsk - dopisek z 2003 r.]

W latach powojennych, wraz ze wzrostem liczby stałych mieszkańców Zakopanego i przyjeżdżających turystów, rośnie liczba zgonów, a tym samym i pochówków na Nowym Cmentarzu. Rocznie liczba ta waha się od 200 do blisko 600 osób. W okresie minionych 40 lat na Nowym Cmentarzu pochowano ok. 14.000 osób. Zatem ogółem w okresie 90-letniej historii cmentarza – przeszło 20.000 osób.

Już w 1925 r. obszar, pierwotnie przeznaczony pod cmentarz, okazał się za mały i wtedy to od Józefa Gąsienicy-Bystrzana dokupiono pierwszą parcelę. Od tego czasu obszar cmentarza wzrósł znacznie i, jak się wydaje, dalej powiększany być nie może. Pewnym odciążeniem stało się oddanie do użytku cmentarza na Olczy-Piszczorach, gdzie chowani są mieszkańcy wschodniej części Zakopanego. Na mocy porozumień między parafiami, mieszkańcy zachodnich części Zakopanego mogą być chowani na cmentarzu wykorzystywanym przez parafię w Kościelisku, choć, jak się zdaje, w praktyce nie nazbyt odciążyło to główną nekropolę zakopiańską.