Maciej Pinkwart
Minojczycy
Odcinek 2
Szukając Atlantydy
Wyjazd
na Santorini odkładaliśmy z roku na rok. Za dużo o tej wyspie mówiono, za bardzo
stała się modna i popularna. Z jednej strony miałem ją za jakąś grecką Ibizę,
pełną dyskotek i snobów, przyjeżdżających jachtami na oglądanie urokliwego
zachodu słońca (The best Sunset in the World!), z drugiej irytowała mnie nośna
tematyka Atlantydy, którą ostatnio coraz częściej wiązano z tzw. wybuchem Thery.
Bo właśnie Thera – w nowej grece Thira, w nowej ortografii też Fira – to właśnie
dzisiejsze Santorini, czy Santoryn, jak też się mówi. Oczywiście nazwa pochodzi
od świętej Ireny, santa Irini, tylko dlaczego santa, to przecież
po łacinie, a po grecku święta to agia... A miejscowi jeszcze
skracają tę nazwę na Santo… Ciekawe co
myśleli, słysząc znane hasło: Santo subito…
Ta niejednoznaczność nazw też mnie irytowała. Ale najbardziej ta
Atlantyda… Jaka Atlantyda na środku Morza Śródziemnego! Atlantyda to Atlantyda,
ma być na Atlantyku, jak pan Bóg przykazał, zresztą Platon opisywał ją jako
wielką wyspę, w zasadzie odrębny kontynent (on nie używa tego wyrazu!) położony
„za słupami Heraklesa”. Czyli za cieśniną Gibraltarską. No i miała być wielką
potęgą polityczną i gospodarczą, przede wszystkim morską. Tako rzecze Plato.
Ale…
amicus Plato, sed magis amica veritas.
Nazwa Atlantyda nie pochodzi od Atlantyku, ani przeciwnie: obie te nazwy wywodzą
się od mitycznego tytana Atlasa, który za niesubordynację został po tytanomachii
przez Zeusa skazany na dźwiganie sklepienia niebieskiego i czynił to stojąc
gdzieś w okolicach północnej Afryki (jakie piękne są góry Atlas w Maroku!). A
Atlantydy to jego córki – Plejady, Hesperydy i Hiady. Szczególnie sympatycznie
pisze się to teraz, w październiku, wspominając wiersz Jarosława Iwaszkiewicza,
zaczynający się od słów:
Plejady to gwiazdozbiór już
październikowy.
Błyszczą jak winne grono wśród innych
gwiazd roju,
W ich świetle las pożółkły niby rumak
płowy,
Co polem do srebrnego
biegnie wodopoju.
A kończy:
Szczęśliwy, który kocha; szczęśliwy, kto
wierzy;
Szczęśliwy... albo tylko tak jemu się
zdaje...
Szczęśliwy, który łąką o świtaniu bieży
I na jesiennym niebie widzi gwiazdy maja.
Ale podobno to Atlas ze swymi jedenastoma braćmi stworzył państwo filozofów na
wyspie, którą wynurzył z morza Posejdon, by tam sobie figlować z nimfą Klejto, a
skutkiem tego były narodziny Atlasa i jego rodzeństwa… Co do figlowania, to
bardzo możliwe, jeśli weźmie się pod uwagę dzisiejsze porównania Santorinu z
Ibizą. Ale żeby Thera miała być wielką potęgą morską, i wielką wyspą?
No way, że zacytuję Chucka Norrisa. 
Nieważne,
pomyślę o tym jutro – jak mawiała Scarlett O’Hara w filmie
Przeminęło z wiatrem, którego dziś nie
obejrzy nikt przed 80-ką. Na razie trzeba wyłączyć budzik w komórce Renatki,
który dzwoni o siódmej, budząc nas przeraźliwym pianiem koguta. Iraklion ma 53
deszczowe dni w roku – mamy szczęście: właśnie na taki trafiliśmy. Temperatura
spadła do plus 14 stopni, więc czujemy się jak w domu. Siąpi, gdy zaokrętowujemy
się na szybkobieżny prom „Minoan Palace”. Trochę mi to nie pasuje, bo wiem jak
skończyły minojskie pałace, w dodatku jest trzynasty dzień września, ale udaję,
że wszystko jest OK – 120 km to nie wyprawa dookoła ziemi, a zabierający 2500
osób statek to nie kajak pana Doby. Wyruszamy o 9.30. Deszcz zacina po szybach,
wychodzimy z basenu portowego, zaczyna kołysać. Dajemy radę, ale część pasażerów
nie. A papierowych torebek nie rozdali!
Niecałe
dwie godziny później już widać Santorini i deszcz chowa się gdzieś w morzu.
Lądujemy. Jest upalnie, niebo bez chmurki, prędko zdejmujemy kurtki i
odnajdujemy naszego gazdę, który zawiezie nas z Nowego Portu na peryferia Thiry
– stolicy wyspy. Drogą wąska, kręta, widoki na ląd nieco afrykańskie, na morze –
jak z pocztówki. Santorini składa się z kilku miasteczek, malowniczo
usytuowanych na szczytach wysokich wzgórz. Większość domów niewielkich,
jednopiętrowych, w standardowych greckich kolorach – biel i błękit. Też to znamy
z tysięcy zdjęć. Domy mają zwykle malutkie balkony z widokiem na morze, które tu
widać z obu stron, bo wyspa jest dość mała, często niewielkie baseny, niekiedy o
rozmiarach wanny.
Basen ma i nasz pensjonat „Villa Koronios”, woda zimna jak licho, skorzystamy
dopiero po
pierwszej większej wycieczce, podczas której bliżej poznamy klimat wyspy.
Meldujemy się, zapamiętujemy kod do łaj-faj (12345678) i rozpakowujemy graty. Będziemy tu trzy noce.
Mieszkamy tym razem na parterze, z widokiem na basen i jakieś uprawy rolnicze.
Przebieramy się i ruszamy w miasto. Oj, jak mi się nie podoba… Najpierw mijamy
hotel „Melina” zastanawiam się, jak można tak nazwać swój biznes, ale zaraz
uświadamiam sobie, że dla Greków to nie
oznacza
podejrzanej speluny, tylko piękne imię kobiece – tak nazywała się doskonała
aktorka, a potem minister kultury Grecji – Melina Mercouri. Grała m.in. w filmie
Nigdy w niedzielę i śpiewała tam przepiękną piosenkę, znaną u nas
jako Dzieci Pireusu
(Ta
paidia tou Peiraia).
Owe paidia będą nas prześladować na
Santorini codziennie, grywane na każdym rogu ulicy na małych akordeonach przez
małoletnie dzieci nie tyle Pireusu, ile raczej Bukaresztu. Musimy przejść przez
wielki publiczny parking, zapchany do niemożliwości przez samochody osobowe i
autokary z różnych krajów, których pasażerowie wysiedli lub wysiadają i tak jak
my, dysząc w upale, przepychają się w górę do centrum miasta. Tam oczywiście
nieustające Krupówki, ale odnajdujemy jeden z określonych przez Renatę celów –
Muzeum Archeologiczne. Ma dwie sale, w których nie ma nic – nie zrobię tam ani
jednego zdjęcia, tylko posiedzę w klimatyzowanym cieniu. Po kilku chwilach
wąskimi, kolorowymi uliczkami dochodzimy do najwyższego punktu miasta, z pięknym
widokiem na Stary Port i kalderę wulkanu, która jest jednym z „towarów
eksportowych” Thiry. Widać stąd dokładnie, co po wybuchu wulkanu zostało z Thery
- dawnej Strongli, czyli okrągłej: Santorini w kształcie postrzępionego
rogalika od strony wschodniej, spora, też zamieszkała wyspa Therasia od
północnego zachodu, bezludne wysepki Christiani, Eschati i Askania od
południowego zachodu i malutka, też bezludna Aspronisi od południa, zaś na
środku stanowiące główną atrakcję kaldery, niezamieszkałe Palea Kameni i
mniejsza Nea Kameni.
Do portu można zjechać (i wrócić na górę) na ośle, co
czujemy
już od kilku minut, zejść po schodach (tę drogę wybiera ambitny Michał)
albo przejechać się kolejką linową, co odpowiada gustom Renaty i moim. Notabene,
wjazd na górę będzie odpowiadał nam jeszcze bardziej – tam, na dole, Renatka
wiedziona instynktem właścicielki portalu
Nie tylko Zakopane podstawi pani w kasie legitkę dziennikarską i okaże się
że daje nam to wjazd za free.
Port malowniczy jak wszystkie
porty świata (Port to jest poezja rumu i
koniaku – jak śpiewał Krzysztof Klencz
on) daje się zwiedzić w dziesięć
minut, ale znajdujemy sympatyczną i niedrogą restaurację, gdzie zjadamy pierwszy
posiłek tego dnia. Renatka kalmary, oczywiście, Michał jakieś wyszukane dania
warzywne – podejrzewam, że on takie wybiera specjalnie po to, żebym nie
zapamiętał i nie odgapiał od niego – ja, tradycyjnie – dzwonko miecznika, czyli
swordfish z grilla. Po południu
wracamy do Koroniosu, Michał podpisuje dokumenty o wynajęciu samochodu nissan
micra i jedziemy na objazd kaldery,
bocznymi drogami gdzieś po klifach.
Malowniczo, ale jednostajnie – widoki na Thirę i Oję, biało-niebieskie domki,
wiatraki, kościółki przykryte niebieskimi dachami, sprawiającymi wrażenie
wykonanych sztancą z polistyrenu, zatoka, wyspa Nea Kameni, promy, łódki.
Wieczorem miejscowe winko. Są
podobno dobre, ale trafiliśmy na początek na zupełnie takie sobie. Wieczór miły,
basen pusty, obok nas mieszkają sympatyczni Francuzi, których zresztą na wyspie
jest mnóstwo – oni oraz Niemcy, najbardziej interesują się zwiedzaniem
zabytków. Jest ich tu – jak się przekonamy – dużo i bardzo ciekawych, ale cały
czas towarzyszy nam świadomość, że wszędzie, gdzie by tu wbić łopatę, odkryje się
coś z czasów przynajmniej achajskich, jeśli nie minojskich. Ale ucierpiałaby na
tym turystyka, więc kopie się tylko tam, gdzie nie ma hoteli, pensjonatów, dróg
i portów.
Dziś na Santorini mieszka
stale ok. 15 tysięcy
ludzi na obszarze 90 km2. Zapewne codziennie przybywa tyle samo
gości. Większość spędza tu jeden dzień – spaceruje po starówce, ogląda kalderę z
góry lub z morza, podziwia zachód słońca w Oji – i wraca promem do Iraklionu lub
Pireusu. Santorini jest jedną z największych wysp archipelagu Cyklady. Renatka
podśpiewuje przebój Kory Cykady na
Cykladach, ale cykad na Santorini nie ma, przynajmniej nie dają się usłyszeć.
Za zimno? Niemożliwe, cykady wyłączają się przy temperaturze poniżej 22 stopni,
a tu jest na pewno znacznie więcej.
Ten wybuch wulkanu, który
zniszczył wyspę (przedtem podobno nazywaną
Stronglii, okrągła, albo Kalliste, piękna) prawdopodobnie miał miejsce w 1627 roku p.n.e., choć na
podstawie źródeł porównawczych z starożytnego Egiptu datuje się ją na okres
panowania faraona Jahmesa, czyli na lata 1550-1525. Różnica stu lat jest dość
istotna w tym wypadku, bo gdyby dane o wcześniejszym wybuchu były prawdziwe,
trzeba by zweryfikować całą chronologię egipską z okresu Nowego Państwa.
Na razie
daty nieważne. Wybuch nastąpił w wyniku wtargnięcia morza do wnętrza wulkanu,
skutkiem czego wierzchołek góry wystrzelił w niebo, po czym spadł do morza wraz
z milionami ton rozpalonej lawy, naruszona została struktura geologiczna wyspy,
niebo pokryły dymy wulkaniczne, a gigantyczne tsunami o wysokości do 200 metrów
rozbiegło się po Morzu Egejskim, zalewając m.in. wybrzeża Krety, a nawet
docierając do Egiptu. Wytworzony przez wulkan pumeks pokrył morze grubą warstwą
i po latach rozproszył się na wybrzeżach wielu wysp nie tylko z archipelagu Cykladów.
Istotne też jest i to, że wybuch Thery łączy się – choć nie bezpośrednio – z upadkiem cywilizacji minojskiej i
początkiem dominacji Achajów – a konkretnie Mykeńczyków. Eksplozja Thery
spowodowała tsunami, które zniszczyło flotę miejscową i kreteńską, towarzyszące
jej trzęsienie ziemi zrujnowało pałace Minojczyków, a zima wulkaniczna
doprowadziła do osłabienia wegetacji, wymarcia wielu zwierząt i osłabienia siły
militarnej Krety. Po latach Mykeńczycy, których wybuch Thery dotknął w
niewielkim stopniu – przypłynęli i dokończyli dzieła zniszczenia. Nie musieli
zresztą poddanych Minosa zabijać, po prostu ich sobie podporządkowali: u Homera
król Idomeneos, Minojczyk jak najbardziej i wnuk Minosa, jest poddanym władcy
Myken, arcykróla Agamemnona i bierze udział w wojnie trojańskiej. Ta wojna z
kolei, datowana na ok. 1200 p.n.e. jest kolejną cezurą historyczną – po niej
upadają w konsekwencji Mykeny (choć pod Troją zwyciężają), a ich miejsce zajmują
dzicy Dorowie, którzy opanowują Spartę, Peloponez i wyspy – z Kretą na czele.
Także Therę. Po nich z kolei przychodzą dopiero Grecy klasyczni, ci od Solona,
Peryklesa, Fidiasza, Sofoklesa, Sokratesa i Platona.
Nudne, wiem. Dopijamy wino i
zasypiamy, ukojeni szumem wiatru nad basenem.
Rano odpalamy nissana i
jedziemy do położonej na południowych wschodzie miejscowości Kamari, skąd
pokonując 21 agrafek – czyli zakrętów o 180 stopni
– dojeżdżamy do ważnego
stanowiska archeologicznego, nazywanego
Archaia Thira, stara Thira. Tutaj
od IX w. p.n.e. do 726 r. n.e. mieściła
się stolica wyspy. Wielkie miasto – zajmuje cały wierzchołek góry Messavouno
(396 m), do którego dochodzi się 800-metrową ulicą główną, o szerokości do 4
metrów. Od zachodu wznosi się nad nami
majestatyczna góra Proroka Eljasza (Oros
Profitis Ilias), najwyższy szczyt Santorini – 567 m. Centrum starożytnego miasta ma
powierzchnię jednego hektara, w środkowej części jest agora, teatr, liczne
świątynie, a nawet niewielki dom, zapewne nie prywatny, z wizerunkiem gustownego fallusa z
przyległościami i figlarnym napisem „Z pozdrowieniami dla moich przyjaciół”…
W IX wieku p.n.e. Thera
została opanowana przez Spartan (niektórzy używają terminu: Dorów), którzy jako
pierwsi od tragicznej eksplozji powtórnie skolonizowali wyspę i właśnie tutaj
urządzili stolicę prowincji, wykorzystując doskonałe położenie tego miejsca – w
bezpiecznym oddaleniu od głównego wówczas portu wyspy, nazywanego Oja (nie mylić
z dzisiejszym miastem Oja na północy), tuż koło doskonałego punktu
obserwacyjnego na szczycie najwyższej góry. Po kilku stuleciach Thera stała się
kolonią egipskich Ptolemeuszy, po których przyszli Ateńczycy i wreszcie –
Rzymianie. Przejęcie tych terenów przez Bizancjum zakończyło erę stołeczności
Starej Thery.
Zostawiamy auto na darmowym
parkingu, zatrzymujemy się na chwilę przy kasie - bilet normalny 4 €, ulgowy 2
€, można też za 14 € (ulgowy 7) kupić 4-dniowy bilet do wszystkich muzeów i
stanowisk archeologicznych na Santorini. Wolny wstęp ma młodzież poniżej 18 roku
życia, posiadacze kart wolnego wstępu i goście rządu greckiego. Aha, można
wycelować w dzień wolnego wstępu – jest ich kilka, ale mnie się najbardziej
podoba ten, który przypada na dzień 6 marca - urodziny Meliny Mercouri. Wolno
podchodzimy główną ulicą w stronę centrum. Mijamy efektowny
temenos, czyli obszar wotywny, ufundowany na przełomie IV i III w.
p.n.e. przez admirała floty egipskiej, Artemidorosa z Perge. Warto tu
przypomnieć, że faraonowie z dynastii ptolemejskiej byli czystej krwi
Macedończykami, wywodzącymi się od Ptolemeusza I Sotera, syna Lagosa (stąd
czasem nazwa – Lagidzi), który był jednym z
diadochów - wodzów armii Aleksandra
Wielkiego, którzy po śmierci króla usamodzielnili się i objęli panowanie nad
poszczególnymi satrapiami. Do
Ptolemeuszów należał Egipt, a także dłużej lub krócej Syria, Liban i Palestyna,
Cypr, część Libii, południowo-zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej i wyspy Morza
Egejskiego. Choć zachowywali większość rytuałów egipskich, mówili i myśleli po
grecku i zwykle odwoływali się do greckich bóstw. Tak jak Artemidoros, który
poświęcił swój temenos Posejdonowi,
Zeusowi i Apolinowi, każąc wyciąć na skalnej ścianie piękne figury symbolizujące
tych bogów zwierząt – delfina, orła i lwa. Powyżej uwiecznił też swój
wizerunek.
Główna ulica doprowadza nas do
agory, którą otaczają liczne budynki prywatne i publiczne, świątynie i inne
miejsca kultu, w tym – wczesnochrześcijański kościół św. Stefana, a także
gimnazjon, teatr i rzymskie łaźnie. Są tu też ruiny garnizonu, gdzie w czasach
Ptolemeuszy stacjonowało wojsko. Liczne fragmenty rzeźb, ceramiki czy broni
trafiły do Narodowego Muzeum Archeologicznego w Atenach. Renata wpada na pomysł,
że z takich ciekawych miejsc będziemy robić relacje video, na żywo, przy
pomocy smartfona, wyposażonego w tzw. patyk. Na początku materiał będzie
opublikowany na Facebooku, potem na portalu Renaty.
Wracamy. Michał dokonuje
cudów, pewnie i bezpiecznie
zjeżdżając
po agrafkach, przepychamy się przez
ciasne uliczki Kamari i kierujemy się powoli na południe wyspy. Naszym celem
jest cypel Akrotiri, co jest nazwą typu masło maślane, bo po
grecku ακρωτήρι
to właśnie znaczy cypel. To słowo – występujące jako nazwa własna – spotykamy w
Grecji wszędzie tam, gdzie ląd wcina się w morze. To znaczy
wszędzie. Największe i najbardziej znane Akrotiri pamiętamy z Krety: to właśnie
tam, na północ od Chani, położone jest
lotnisko, na którym najczęściej lądujemy,
mając w planach mieszkanie w zachodniej części wyspy. Santorińskie Akrotiri jest
słynne głównie z tego, że znajduje się tam największe stanowisko archeologiczne
na wyspie, gdzie odnaleziono miasto sprzed wybuchu wulkanu. Jego odkrywca,
ateński profesor Spirydon Marinatos, jeszcze w latach 30. ubiegłego wieku
odkopał – na Krecie! – minojską willę, przykrytą sporą warstwą pumeksu. Nie był
to efekt wybuchu miejscowego wulkanu, więc profesor założył, że dotarł tam
wulkaniczny materiał z Thery. Marinatos sądził, że jeśli na Krecie domy znalazły się pod cienką
warstwą pumeksu i popiołu wulkanicznego, to na samej Thirze to zjawisko musi
występować w znacznie większym stopniu. Na skutek sugestii ludności miejscowej
podjęto w 1967 r. wykopaliska na Akrotiri. Ich efektem było odkrycie całego
zasypanego miasta, które dziennikarze natychmiast nazwali „greckimi Pompejami”.
Po latach prac archeologów –
samego Marinatosa i jego następców – udostępniono publiczności to, co już
zostało odkryte, choć prace ciągle trwają. Cały teren został zadaszony (podobnie
jak w oglądanym przez nas w zeszłym roku Pałacu Nestora na Peloponezie) i chodzi
się po drewnianych pomostach, oglądając poszczególne stanowiska, zaopatrzone w
szczegółowe opisy. Można też przyłączyć się do wycieczki, co i myśmy zrobili.
Wcześniej z satysfakcją stwierdzamy, że bilet kosztuje 12 € (ulgowy 6), płaci
Michał, my
pokazujemy legitymacje.
Podobno odkopano zaledwie 3
procent tego, co znajduje się w tym miejscu, a ile takich miejsc jest na
Santorinie jeszcze do okrycia? Warstwy tufów wulkanicznych mają tu niekiedy
grubość 30 metrów! W wyniku wybuchu wulkanu nie tylko uległa zniszczeniu cała
infrastruktura, powstająca przez kilka tysiącleci, ale powstała całkowicie nowa
gleba, nowe skały, w ogóle cała nowa powierzchnia wyspy.
Stan zachowania odkrytych na
Akrotiri obiektów jest niekiedy kapitalny. Ale… są to przeważnie ściany domów
(drewniane dachy zniknęły), ulice, nieliczne pitosy, warsztaty, łóżka… Nie ma
żadnych pozostałości po mieszkańcach, ani jednego szkieletu, nie zachowały się
szczątki zwierząt domowych (z wyjątkiem świni), nie znaleziono żadnych
cennych ozdób ani innych kosztowności. Wygląda na to, że cała ludność została
jakoś ostrzeżona i bez paniki opuściła wyspę, zabierając swój majątek.
Wróćmy do Akrotiri. Po dawnych
gospodarzach zostały kolorowe
freski na ścianach. Większość już widzieliśmy w muzeach w Iraklionie i Atenach,
gdzie prawdopodobnie umieszczono oryginały,
in situ pozostawiając kopie. Kilka
zobaczymy w Muzeum Prehistorycznym w Thirze. Tu, na miejscu nie uzupełniano
ubytków i nie zawsze malowidła wyglądają tak efektownie, jak ich kopie, Cóż,
mało kto z nas bez odpowiedniego makijażu czy retuszu wygląda efektownie już po
kilkudziesięciu latach, a tu mamy do czynienia przeważnie z pięknościami sprzed
pięciu tysięcy lat... Niebieskie małpy, kolorowe lilie,
krokusy, ptaki naturalistyczne i w artystycznych skrótach… Mężczyzna
niosący ryby, chłopcy ćwiczący walkę bokserską (tylko na prawych dłoniach mają
rękawice!), kobiety z wyraźnym makijażem i długimi, czarnymi włosami…
Kształty, kolory, sposób i technika malowania – wszystko to jest nam już dobrze
znane. Tak, to dzieła podobne do tych, które spoglądają na nas ze ścian pałacu w
kreteńskim Knossos. Niewątpliwie są różnice, w końcu malowali to różni artyści w
różnych epokach, w dodatku Knossos był siedzibą królewską, a miasto na Akrotiri
to zapewne portowa miejscowość nie koniecznie królewskiej rangi. Ale jest to ta
sama kultura i sztuka, którą z braku lepszej nazwy odkrywca Knossos Arthur Evans
nazwał sztuką minojską – od imienia, a może funkcji króla, opisywanego już przez
Homera. Oglądamy szczególnie starannie tzw. Dom Admirała, zapewne należący
rzeczywiście do jakiegoś dowódcy floty, bo główny fresk na ścianie przedstawia
wpływającą do portu kawalkadę okrętów. Tutaj też robimy relację na żywo, która
jednak ulatuje w eter i nie zostaje zapisana, szkoda.
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
Dziś osada znajduje się ok. 100 metrów od wybrzeża, ale przed wybuchem musiało być tu kilka budynków portowych. W pogodny dzień doskonale widać stąd Kretę. Głęboko wcięta zatoka gwarantowała bezpieczne zakotwiczenie statków. Niewątpliwie w tamtych czasach Akrotiri było świetną bazą dla statków handlowych, pływających między wyspami Morza Egejskiego i Kretą.
Wyspa leży w strefie dużej aktywności sejsmicznej i pierwsze poważne trzęsienie ziemi zniszczyło miasto w połowie XVII w. p.n.e. Odbudowano je szybko – kolejne wstrząsy przyszły kilkadziesiąt lat później. Czy to one zapowiedziały katastrofę? Po wybuchu Thery miasto zostało zasypane i na blisko tysiąc lat ślad po nim zaginął.
Dzień jeszcze długi, więc w
drodze powrotnej zajeżdżamy na Czerwoną Plażę,
nazwaną tak
dla koloru skał klifu, o które opiera się wąski pasek kamieni
i żwiru.