Znaki, jakimi zapisywano język starożytnych Egipcjan, zmieniały się w ciągu przeszło 34 stuleci, kiedy to nimi się posługiwano. Zmieniał się także język, bo mówiono nim na co dzień, powstawały nowe pojęcia, wymagające nowych nazw, stare obumierały, a wraz z nimi słowa, które je określały. Jak zawsze. Ale nie wyobrażamy sobie tego czasu, w którym zachodziły te zmiany. Jeśli trudno nam dziś bez fachowych wyjaśnień zrozumieć język, jakimi posługiwali się w XVI w. Mikołaj Rej czy Jan Kochanowski – choć od czasów ich życia dzieli nas tylko głupie pięć stuleci i choć ciągle jest to ten sam język, którym mówimy na co dzień i który zapisany jest tym samym alfabetem, którym i my się posługujemy – to przed jakimi trudnościami stanęli ci, którzy przystąpili do odczytywania języka, wymarłego przed tysiącem lat, który powstał pięć-sześć tysięcy lat temu, posługującego się pismem, którego nikt już wówczas nie znał, opisującego sprawy, które znikły w pomroce dziejów… W dodatku – co jest typowe dla języków Bliskiego Wschodu – pismo owo nie zapisywało samogłosek, więc odczytanie go było jeszcze trudniejsze.

Ale jak wiemy, przed ludzkim umysłem nie da się postawić nieprzekraczalnych barier i w XIX wieku znaki egipskie przemówiły, najpierw do François Champolliona, a potem do całego świata.

Najstarsi Egipcjanie, którzy nauczyli się pisać nie wiadomo od kogo u progu swoich historycznych dziejów, posługiwali się językiem już dość archaicznym, a ich pismo było od razu wykształcone w postaci czytelnych, estetycznych znaków, które po latach Grecy nazwali pismem świętym ­– ἱερογλυφικά. Dziś określamy je jako hieroglify, stosując tę nazwę w znaczeniu rozszerzonym do wszelkiego rodzaju pisma, nie dającego się odczytać, także dla niestarannych bazgrołów, co jest kompletnym zaprzeczeniem pięknego i starannie przedstawionego kształtu egipskich hieroglifów. Ten rodzaj zapisu był głównym w Starym Państwie i klasycznym w Średnim, ale przetrwał do końca historii starożytnej i antycznej Egiptu mając charakter pisma oficjalnego, stosowanego dla inskrypcji w świątyniach i na pomnikach. Głównym materiałem, w którym zapis hieroglificzny stosowano, był oczywiście kamień. Pod koniec Starego Państwa wykształciło się też coś w rodzaju uproszczonego systemu zapisu, stosowanego przede wszystkim na papirusach i niewielkich kamykach czy skorupach (z grecka zwanych ostrakonami), a więc wszędzie tam, gdzie precyzyjne cyzelowanie kształtu znaków było zbyteczne ze względów estetycznych czy trudne dla niewprawnego pisarza. Pismo to, użytkowane głównie przez kapłanów, nazywano hieratycznym. W okresie Nowego Państwa zapis ten był w powszechnym użyciu. Później, mniej więcej od czasów dynastii saickiej (VII w p.n.e.) stosowano zapis jeszcze bardziej uproszczony, mający charakter czegoś w rodzaju stenografii – nazywano go pismem demotycznym (ludowym). Ostatnią fazą pisma, a zarazem języka starożytnych Egipcjan był zapis koptyjski, użytkowany od pierwszych wieków naszej ery, kiedy to słowa egipskie zapisywano przy pomocy nieco zmodyfikowanego alfabetu greckiego.

Ale najczęściej podziwiamy owe klasyczne hieroglify, których zarówno estetyka, jak i precyzja kształtów, a niemniej skomplikowany system nie mają równego sobie w całym świecie. Znaki hieroglificzne, których proces odczytywania zaczął się na długo przed Champollionem, mają, z grubsza biorąc, trojaki charakter:

1. Fonogramy - znaki alfabetyczne, jednospółgłoskowe. Jest ich 24 i w zasadzie wystarczyłyby do zapisania wszystkich słów, jednakże konserwatyzm Egipcjan powstrzymał ich od odrzucenia wszystkich pozostałych. Ale z drugiej strony wiemy, że poza nośnikiem treści, hieroglify były ważnym elementem estetycznym oraz rytualnym zapisanych przy ich pomocy tekstów.

Znak	Transkrypcja/brzmienie	Wizerunek
	3/niezgłoskotwórcze a (alef)	sęp
	‘/niezgłoskotwórcze a (ain)	ramię
	b	noga
	č/cz	lina
	d	dłoń
	f	żmija rogata
	g	słoik
	h	parkan z trzciny
	Kh/h	placek? błona dziewicza?
	ch/h	brzuch krowy
	ch/h	knot
	i/j	trzcina
	y	dwie trzciny
	y	hieratyczna wersja poprzedniego
	k	koszyk
	q/k	zbocze góry
	l lub r (w późnoegipskim)	lew
	m	sowa
	n	fala na wodzie
	p	taboret
	r	usta
	s	fałda materiału
	š/sz	sadzawka
	t	bochenek chleba
	u/w (niezgłoskotwórcze u, ł)	pisklę
	u/w (niezgłoskotwórcze u, ł) w hieratyce	pętla
	z, s	rygiel
	ď/dż	wąż

2. Ideogramy - znaki określające całe wyrazy, zwykle dwu, lub trzyspółgłoskowe, wywodzące się wprost z piktogramów. Dla ujednoznacznienia znaczenia często „wspierane” znakami alfabetycznymi. Oznaczały albo rzecz, albo czynność, związaną z tą rzeczą, albo coś o podobnym brzmieniu. Znak  - jr – oznaczał i oko, i czynność widzenia. Często zapisywano go ze „wsparciem” znaków jednospółgłoskowych, jako   (ten drugi znak to „r”).

3. Determinatywy – znaki, umieszczane na końcu wyrazów, określające ogólnie charakter słowa, np.  oznaczało człowieka (zwykle mężczyznę, kobieta miała osobny determinatyw).

 Pisano zarówno od lewej do prawej, jak i odwrotnie, a kierunek czytania wskazywały występujące w tekście znaki, określające postacie ludzi czy zwierząt, „patrzące” w stronę, od której trzeba czytać.       : ten tekst (z grubsza: Renata + determinatyw kobiety) należy czytać od prawej do lewej. Ale często pisano także w kolumnach pionowych, zaś ortografia (np. kolejność znaków) niekiedy ustępowała przed estetyką, która kazała niektóre znaki grupować z innymi, jedne powiększać, inne pomniejszać...   z pewnością by zapisano jako

W dodatku, względy estetyczne często przeważały nawet nad ortografią: puste miejsca wypełniano dodatkowymi znakami, a kolejność zapisu poszczególnych hieroglifów nie zawsze odpowiadała kolejności ich odczytania. Przyjrzyjmy się zapisowi imienia wielkiego faraona z XII dynastii, Senusereta I:

Poszczególne znaki powinno się tu czytać następująco: usr s r t s n

W dodatku piesek usr patrzy w lewo, a imię trzeba czytać najpierw od prawej, potem od lewej, wreszcie w środku. Nie ma lekko…

Imiona królewskie umieszczano w półokrągłych ramkach, zwanych kartuszami, co zresztą w znacznym stopniu ułatwiło identyfikację pierwszych znaków hieroglificznych. Zwykle towarzyszyły im swojego rodzaju skrótowce, określające tytulaturę królewską, np. umieszczane przed kartuszem znaki  - ensu-biti, określające tytuł „król Górnego i Dolnego Egiptu”.

Powrót do tekstu5

Spis treści