Sto jeden lat temu, po kilkuletniej przerwie, przyjechał do Zakopanego Karol Szymanowski i zamieszkał najpierw w pensjonacie „Stamary”, potem na Bystrem, gdzie Maria Witkiewiczowa prowadziła pensjonat „Nosal”. 21 lutego 1914 roku mieszkająca w tym samym domu narzeczona Stanisława Ignacego Witkiewicza – Jadwiga Janczewska popełniła samobójstwo, strzelając do siebie w browninga, należącego do Witkacego. Cień tej tragedii towarzyszył Stanisławowi do końca życia, na zawsze też rozdzielił dwóch wielkich artystów, będących poniekąd symbolami dawnego Zakopanego – Szymanowskiego i Witkiewicza.

Oto fragment z przygotowywanej do druku mojej książki „Wariat z Krupówek”, która ma się ukazać w tym roku.

------------------------------------------------------------- 

Maciej Pinkwart

Halny w Kościeliskiej

Spis ilustracji

Willę „Nosal” wiosną 1910 r. wybudował dla rodziny Cieślów Stanisław Zubek[1], w miejscu, gdzie dziś jest portiernia Kliniki Ortopedii i Rehabilitacji Collegium Medicum UJ (ul. O. Balzera 15) . Przez kilka sezonów zapewne przyjmowano tam gości tylko latem, gdyż pierwsze meldunki w latach 1910-1912 przypadają na czerwiec. Zapewne po remoncie i wyposażeniu domu w piece dom jesienią 1912 r. odnajmuje Maria Witkiewiczowa. Prawdopodobnie pierwszymi gośćmi nowego pensjonatu stali się Jadwiga Janczewska z Mińska i Konstanty Lewicki z Poznania, szwagier doktora Karola Beauraina[2]. Jeszcze w tym samym roku, w grudniu 1912, zamieszkają w pensjonacie Helena Czerwijowska oraz Stefan Żeromski z rodziną[3]. Meldunek w „Nosalu” Janczewskiej i Żeromskiego powtórzy się także z początkiem 1913 r.[4]. Żeromski ponownie pokaże się w „Nosalu” z końcem marca 1913. Po sąsiedzku na Bystrem z początkiem tego roku będą mieszkać także dawny nauczyciel Witkiewicza – Mieczysław Limanowski oraz najbliższy przyjaciel Witkacego – Bronisław Malinowski.

Jadwiga Janczewska (1889?-1914) to niewątpliwie jedna z najważniejszych kobiet w życiu Witkiewicza – zapewne najważniejsza, jeśli chodzi o dalekosiężne skutki tej znajomości. Zarazem jest to osoba tragiczna, bowiem znajomość – miłość? – zakończyła się dla niej samobójczą śmiercią, dla niego – wieloletnią obsesją, wynikającą z wyrzutów sumienia, być może uzasadnionych, która w efekcie także i jego doprowadziła do samobójstwa. Pochodziła z rodziny polskiego ziemiaństwa z Mińska, uparcie nawet dziś zgodnie z nazewnictwem przedwojennym nazywanym Litewskim (dziś: stolica Białorusi). Jej ojciec był tam znanym adwokatem, w 1906 r. posłem do rosyjskiej Dumy. Drugi majątek miał w Leszczach koło Koła, gdzie najczęściej przebywały jego dzieci – córka Jadwiga i syn Leon[5].

Rodzina Janczewskich (zdaje się, że nie było żadnego pokrewieństwa między nimi a szwagierką Henryka Sienkiewicza, także Jadwigą – z Szetkiewiczów – Janczewską i jej mężem Edwardem, z którymi Stanisław Witkiewicz – ojciec utrzymywał bliską znajomość) chyba jeszcze z Mińska znała się z mieszkającą tam częścią rodziny Witkiewiczów. Młodzi Janczewscy studiowali w Krakowie i tam właśnie w 1909 r. Stanisław Ignacy poznał Jadwigę[6]. Bliższe okoliczności tego wydarzenia nie są nam znane – on sam pisze o tym w liście, skierowanym do Bronisława Malinowskiego i do rodziców z Adelaidy w Australii: Przed marcem (1909 - MP) poznałem u panny M.B. śp. Jadwigę Janczewską[7]. Ciekawe, że znajomość z Janczewską jest wcześniejsza od poznania przez Witkiewicza Ireny Solskiej… Jadwiga chorowała na gruźlicę i od 1909 r. leczyła się klimatycznie w Zakopanem. Pierwszy raz Lista Gości w tygodniku „Zakopane” odnotowuje jej pobyt z matką w sierpniu 1909, w pensjonacie „Jerzewo” przy ul. Jagiellońskiej[8]. Tam też początkowo mieszkali inni członkowie tej rodziny. Styczeń 1910 zastaje obie Jadwigi Janczewskie nadal w pensjonacie „Jerzewo”.

Willa ta, położona w pobliżu skrzyżowania Jagiellońskiej i ul. Witkiewicza (ul. Jagiellońska 40), wybudowana w 1885 r. w stylu tyrolskim dla A. Mizerskiej-Plewkiewiczowej jest najstarszym budynkiem istniejącym do dzisiaj w tej części Zakopanego. W 1898 r. mieszkał tu Stefan Żeromski z żoną. W 1904 r. willa stała się własnością Józefy Marchlewskiej (siostry socjaldemokraty Juliana), późniejszej żony doktora Henryka Wilczyńskiego, która prowadziła tam pensjonat, przyjmujący osoby chore na płuca.

W styczniu 1912 stan zdrowia Jadwigi musiał się pogorszyć, bo „Lista Gości”[9] informuje o jej pobycie w Sanatorium dra Hawranka (dziś willa „Rialto”, ul. Chałubińskiego 5). Jak już wiemy, od kilku lat założyciel sanatorium nie żył, a placówkę prowadziła jego żona. Zarówno stan sanitarny w samej willi i w jej okolicy, jak i poziom usług medycznych był dość niski, a skargi pacjentów i sąsiadów tak częste, że zastanawiano się, czy władze nie powinny zamknąć lecznicy. Nie czekając na taką decyzję, jesienią 1912 r. Jadwiga Janczewska przeprowadziła się do willi „Nosal”.

Tutaj sprawy zaczęły biec szybko. 17 stycznia 1913 r., w piątek, Stanisław Ignacy Witkiewicz oświadczył się Janczewskiej[10] – i oświadczyny zostały przyjęte. Niedługo potem pisał do Heleny Czerwijowskiej: Przekonałem się, że właściwie au fond des fonds mniej lub więcej świadomie kochałem się w pannie J. Oświadczyłem się jej i zostałem przyjęty. Postanowiłem się ożenić coûte que coûte – dlatego że inaczej życie moje zacznie przybierać formę potwornego bezsensu[11]. Ale już kilka dni później, w lutym 1913 pisze do tej samej adresatki: Parę dni temu byłem bliski samobójstwa. Tylko p. J. była tak dobra, że zwolniła mnie ze wszystkich słów i obowiązków. Bardzo dobrze mnie rozumie w każdym razie i mam do niej głęboką wdzięczność za to[12].

Czy kiedykolwiek ponownie został oficjalnie jej narzeczonym, czy przedłużał stan tymczasowy, chcąc wypróbować, na ile panna będzie ulegać jego wymaganiom – w tym tolerować jego niewierność? Można sądzić, że ponownej ostatecznej deklaracji nie złożył[13]. Jadwiga w czerwcu 1913 r. wyjechała na kilka letnich tygodni do rodzinnych Leszcz (o czym zapewne świadczy przerwa w pozdrowieniach, przesyłanych dla niej przez Witkiewicza ojca, zastąpionych przez pozdrowienia dla Heleny Czerwijowskiej, także uwaga Stanisława Ignacego Witkiewicza w liście z Australii do Malinowskiego i rodziców[14]), jednak z końcem sierpnia już była z powrotem w willi „Nosal”[15]. A tata dzieli swe pozdrowienia między „pannę Jadwigę”, a „pannę Helenę”. Ta ostatnia mieszka w tym czasie zapewne w Kościelisku, pod opieką doktorostwa Dłuskich, a jej stan zdrowia – i psychiki – nie poprawia się. Na ten ostatni negatywny wpływ ma nadal Stanisław Ignacy, co ojciec delikatnie wytyka mu w jednym z listów, pisząc:

Ale wziąwszy pod uwagę wszystkie okoliczności jej życia, jej chorobę, jej charakter, jej zachowanie się, nie ma co się dziwić, że ludzie życzliwi radzi by ją wycofać z dotychczasowych warunków życia, w których ona z roku na rok nie poprawia zdrowia, a jest coraz dalej od zdobycia jakiejś umiejętności, jakiegoś środka pracy i podstawy niezależnego życia. (…) Więc, mój drogi! Nie drażń się, nie rzucaj potępień, nie słuchaj plotek, a w stosunku do panny H. uważaj tylko, żeby ją nie narazić na przykrości i nie pogarszać stanu zdrowia przez podtrzymywanie dokoła niej atmosfery niepokoju, podrażnień i ciągłego uświadamiania samej siebie[16].

W grudniu 1913 r. Stanisław Ignacy pozostawia Jadwigę w pensjonacie matki, a sam wyrusza do Lovranu na ostatnie – jak się okaże – spotkanie z ojcem. Wróci dopiero na same święta Bożego Narodzenia.

Z tego okresu zachowały się zaledwie trzy widokówki, które junior wysłał z Lovranu do Janczewskiej – wszystkie raczej suche, lakoniczne i dość zdawkowe[17]. Nie potrafimy z nich nawet ocenić stopnia zażyłości młodej pary – żadna nie zawiera nagłówka, który poinformowałby nas, czy narzeczeni byli – na przykład – po imieniu. Jednak sądząc ze zdjęć, wykonywanych przez Witkiewicza m.in. w sypialni Jadwigi, przedstawiających ją w dość intymnej sytuacji – w łóżku i nocnej koszuli – sądzić można, że byli z sobą bardzo blisko, więc owa zdawkowość korespondencji może wynikać z faktu, że „odkrytki” w pensjonacie mogli czytać wszyscy.

A gości w „Nosalu” na święta miało być wielu[18]. W ogóle Zakopane stało się modne i ściągało tysiące gości. Atrakcją były obchodzone tego lata uroczystości 40-lecia powołania Towarzystwa Tatrzańskiego. Z tej okazji honorowe członkostwo zasłużonej dla Tatr i Zakopanego organizacji 27 czerwca 1913 r. otrzymali m.in. Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Leon Wyczółkowski i Stanisław Witkiewicz, który swoim zwyczajem zupełnie nie odnosi się do tego faktu w swojej korespondencji z synem, przynajmniej w tej, która ocalała do naszych czasów. Zresztą, znając jego skromność i unikanie wszelkich zaszczytów, nie powinno nas to dziwić. Tego samego lata w Zakopanem powstaje pierwszy zakopiański kinoteatr, zawiadywany przez Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, w którego sali koło Rynku w dniach 11-17 lipca 1913 wyświetlany jest pierwszy w Zakopanem film: jest to Quo vadis? – według powieści Henryka Sienkiewicza. 3 sierpnia 1913 r. zostaje poświęcony kamień węgielny pod budowę nowego, murowanego gmachu Muzeum Tatrzańskiego przy Krupówkach, koło Dworca Tatrzańskiego, na gruncie pozyskanym od Towarzystwa Tatrzańskiego (dziś: Krupówki 12). Plany budynku, wykonane przez Stanisława Witkiewicza i zaadaptowane przez Franciszka Mączyńskiego zostają zaakceptowane przez władze Muzeum 24 sierpnia 1914.

Sezon zimowy zapowiadał się równie ciekawie. Lokalne pismo „Zakopane” zostało przejęte przez Zakopiańską Spółkę Wydawniczą, w której głównymi postaciami byli Mariusz Zaruski - dawny towarzysz wypraw narciarskich Stanisława Ignacego oraz adwokat Józef Diehl, przyszły mąż Eugenii Dunin-Borkowskiej, która niebawem wyjedzie z ówczesnym mężem, Władysławem, do Bretanii (do posiadłości Ślewińskich, gdzie niedawno przebywał młody Witkiewicz), a potem do Paryża. Do Spółki Wydawniczej nie przystąpił odgrywający ważną rolę w poprzedniej redakcji Jerzy Żuławski.

Ze stanowiska proboszcza zrezygnował, zniechęcony do Zakopanego i schorowany ksiądz Kazimierz Kaszelewski, a jego miejsce zajął ks. Paweł Frelek – pierwszy i chyba jedyny dotąd duszpasterz zakopiański z tytułem doktorskim. To on właśnie 23 listopada 1913 dokonał poświęcenia Domu Zdrowia Polskiej Młodzieży Katolickiej „Odrodzenie” na Gładkiem, na zboczu Gubałówki. Tydzień później na Hali Gąsienicowej uruchomiono najwyżej w Polsce położoną Stację Meteorologiczną, którą obsługiwać będzie mieszkający wówczas w Zakopanem Borys Wigilew - rosyjski komunista i rewolucjonista (był członkiem partii Socjal-Rewolucjonistów, czyli Eserów, będących w opozycji do bolszewików). 18 grudnia 1913 r. staraniem zarządu dóbr Władysława Zamoyskiego, a konkretnie – dyrektora tych dóbr Wincentego Szymborskiego (ojca noblistki Wisławy) – w Kuźnicach uruchomiono tor bobslejowy z wyciągiem dla sań.

W sezonie zimowym 1913/1914 przewinęły się przez Krupówki tak liczne znakomitości, że w swej korespondencji dla „Kuriera Warszawskiego” Władysław Łada po raz pierwszy nazywa Zakopane zimową stolicą Polski[19].

Jednym z wybitnych gości Zakopanego w 1913 r. był – dwukrotnie - pianista Artur Rubinstein, który po niemal 10 latach nieobecności przyjechał pod Tatry w drugiej połowie sierpnia 1913, i w towarzystwie starszej od siebie o kilka lat Pauliny (Lili) Wertheim-Radwanowej zamieszkał w „Konstantynówce” przy ul. Jagiellońskiej[20] –– natychmiast stając się główną gwiazdą towarzystwa. Sam tak pisze o tym w swoich pamiętnikach:

Pani Zagórska miała niezamężną córkę Anielę, która mieszkała razem z nią. Ta wesoła i utalentowana młoda niewiasta była w gruncie rzeczy spiritus movens całego domu, a jako doskonała tłumaczka powieści Conrada, cieszyła się dużym szacunkiem pisarzy i poetów. Dzięki niej dom pani Zagórskiej stał się ulubionym punktem zbornym polskiego środowiska literackiego. Stefan Żeromski, Leopold Staff oraz mój stary drogi przyjaciel Witkacy bywali codziennymi gośćmi na obiedzie (…).

Od czasu do czasu pojawiał się przy stole wysoki, szczupły i posępny mężczyzna o niewielkiej głowie, stanowczych rysach twarzy, krzaczastych brwiach, sumiastych wąsach i krótko przystrzyżonych włosach. Milczący i nieprzystępny, jedynie Anielę i jej matkę żegnał uprzejmym ucałowaniem dłoni, na nikogo innego nie zwracając uwagi. Krążyło na jego temat wiele drwiących historyjek, dawano też do zrozumienia, że organizuje przeszkolenie wojskowe garbatych i kulawych studentów. Jak się okazało, mężczyzną tym był Józef Piłsudski.

Po tarapatach minionego „sezonu” sześć czy siedem tygodni spędzonych w Zakopanem pozwoliły mi całkowicie przyjść do siebie. Dzięki troskliwej opiece Anieli mogłem bez przeszkód korzystać z fortepianu w salonie, który każdego ranka rezerwowany był dla mnie. Resztę dnia spędzałem w sposób, jaki lubiłem najbardziej: czytałem, chodziłem z Polą [chodzi o Lilę Radwan] na długie spacery, zbierałem grzyby, najchętniej zaś w kawiarni „Morskie Oko” toczyłem nie kończące się filozoficzne dysputy z Witkacym[21].

Po kilku tygodniach Rubinstein wyjechał na serię koncertów i spotkań, odwiedził Szymanowskiego w Tymoszówce i prawdopodobnie namówił go na spotkanie pod Tatrami z początkiem 1914 r. Pianista zjawił się tu (znowu w towarzystwie Lili Radwanowej, która w styczniu 1914 ponownie zameldowała się w „Konstantynówce”[22]), po serii występów w Krakowie i Lwowie. Mamy z tego okresu entuzjastyczne recenzje krakowskiego „Czasu”, który zachwycał się recitalami chopinowskimi Rubinsteina w Teatrze Starym, rozpoczynającymi się 5 stycznia 1914[23]. Pianista wrócił pod Giewont 16 stycznia[24], grał tu 19 stycznia 1914 r. – być może w Kościelisku – na dochód tamtejszego sanatorium przeciwgruźliczego, a dzień później wyjechał w dalszą trasę artystyczną.

A w styczniu 1914 r., także niemal po 10 latach nieobecności, pojawił się w Zakopanem Karol Szymanowski. Jeszcze 7 stycznia 1914 r. był we Lwowie, uczestnicząc w koncercie Rubinsteina, po czym planował kilka dni być w Krakowie i – zapewne nadal z Rubinsteinem – pojechać do Zakopanego[25]. Zatem prawdopodobnie i on zjechał pod Giewont 16 stycznia 1914 r., zatrzymując się początkowo w Hotelu „Stamary”, przy ul. Marszałkowskiej (dziś ul. Kościuszki 19)[26]. Kilka dni później przeniósł się do pensjonatu Marii Witkiewiczowej w willi „Nosal”[27].

Czy decyzja takiego wyjazdu zapadła nagle, po spotkaniu z Rubinsteinem? Raczej nie, bo pianista w zasadzie wyjechał spod Tatr niemal zaraz po tym, jak Szymanowski tam dotarł. Jeszcze w początkach grudnia 1913 r. Zakopanego nie było w planach przebywającego w Wiedniu Szymanowskiego – chciał święta spędzić w Tymoszówce, może we Lwowie, a zaraz potem wrócić do Wiednia. Dopiero pod koniec grudnia 1913 r. pisał do swego przyjaciela Stefana Spiessa: Ja dotychczas jeszcze nic nie postanowiłem, zapewne skończy się na styczniu w Zakopanem z wielu powodów, o których Ci wkrótce szerzej napiszę[28]. Wyjaśnienie owych powodów, które mogłoby być ciekawe – jednak nie nastąpiło. Być może, kompozytor chciał na trochę uciec od światowego życia, jakie pędził przez ostatnie tygodnie 1913 r., a szczególnie ukryć się przed nowo poznanym w Wiedniu francuskim muzykiem Charlesem Cuvillierem, który obdarzał go nagłym i gorącym uczuciem, a z którym Szymanowski zaawanturował się w grudniu i nie bardzo wiedział, co z tą nową przyjaźnią zrobić. Gdy był już w Polsce, Cuvillier poszukiwał go listownie w Wiedniu:

Nie mam Panu za złe, że pisze Pan do mnie tak rzadko, ufam bowiem absolutnie w Pańską przyjaźń i jestem pewien, że myśli Pan o mnie i o tych wszystkich szaleństwach, które wypowiedziałem w Wiedniu. (…) któregoś wieczora byłem w nowym miejscu, w którym „métaxines” wyznaczają sobie rendez-vous, wszystkie te postacie wydały mi się straszliwe i głupie, a przecież było tam wszystko, co ma jakąś odwagę i reputację. Myślę w końcu, że zgubiłem moje serce, a gdzie je zostawiłem, Pan wie…[29].

A w kilka dni później, w lutym 1914, gdy zdobył już zakopiański adres kompozytora, pisał doń dość jednoznacznie:

Na moim kominku stoi Pańska fotografia i każdy, kto przychodzi, pyta, kim Pan jest i czy ma Pan złe obyczaje. Odpowiadam, że nie, a oni wszyscy są rozczarowani. Jednym słowem, sądzę, że mają nadzieję nawracać Pana na ich świętą religię, gdy przyjedzie Pan do Paryża[30].

Pewno Szymanowski nie chciał zbyt forsownie być nawracany na ową religię, więc zaszył się w Zakopanem. Pozostaje nie rozstrzygnięta kwestia, dlaczego wybrał locum w pensjonacie „Nosal”. Nie był to skutek namowy Rubinsteina, który początkowo mieszkał w „Konstantynówce”. W tym samym czasie był w Zakopanem brat Karola, Feliks Szymanowski, który jednak mieszkał w Zakładzie doktora Chramca, skąd wyjechał prawdopodobnie w połowie lutego, bowiem 3 tego miesiąca najmłodsza siostra, Zofia Szymanowska, pytała listownie Karola, czy Felcio długo jeszcze zostanie w Zakopanem, a matka Anna Szymanowska w liście z 17 lutego 1914 r. wspomina o wyjeździe Feliksa do Warszawy[31]. Zioka także planowała przyjazd pod Giewont, ale zaistniałe wypadki na to nie pozwoliły. Zatem można przypuszczać, że Szymanowski otrzymał zaproszenie do pensjonatu bezpośrednio od Stanisława Ignacego Witkiewicza.

Nie mamy w tej kwestii jednak pewności i musimy być zdani jedynie na przypuszczenia. Jak już to wiemy – obaj artyści poznali się w Zakopanem w 1904 r., w 1905 podróżowali razem po Włoszech, ale wkrótce potem (w kwietniu 1905) doszło między nimi do jakiegoś nieporozumienia[32], po czym nie znajdujemy żadnego śladu w dokumentach, który by świadczył o jakichkolwiek kontaktach między nimi[33]. Być może więc rzeczywiście decyzja była spontaniczna?

20 stycznia 1914 r. Karol Szymanowski pisze z Zakopanego list do swego przyjaciela, wielkiego dyrygenta Grzegorza Fitelberga, wpisując w nagłówku miejsce pobytu: Zakopane – Bystre, Willa Nosal. Czytamy tam: Przyjechałem tu na 6 tygodni, gdyż czuję się bardzo nieszczególnie – a także dla oszczędności[34]. Tego samego dnia pisze do przyjaciela „od serca”, Stefana Spiessa do Warszawy: Jestem już, jak widzisz, w Zakopanem. — Ładnie tu i przyjemnie, ale nie wiem, jak długo tu wytrzymam — gdyż atmosfera wydaje mi się dziwnie obca, pomimo że elita polska tu obecna, więc Żeromski, Miciński etc, etc. Każdego z osobna strasznie lubię — Żeromskiego nawet więcej niż lubię — ale razem wytwarzają ciężką atmosferę — wobec której chce mi się powiedzieć wraz z Zarathustrą: „von allen diesen höheren Menschen wird schwer die Luft”. Dotychczas byłem z Arturem i było mi dobrze, ale on dziś wyjechał — i ja też strasznie mam ochotę zemknąć do Wiednia! (Wstydzę się tego!) Strasznie się wstydzę, że Ci dotychczas nie odesłałem 500 kor., ale poczekaj jeszcze cierpliwie parę tygodni! — bo teraz nie mogę. Felcio trochę zderutowany Twoją kartką ostatnią — gdyż nie wie, co z sobą zrobić. Na podróż na południe, jak miał zamiar, już późno — tak że pewnie jednak pojedzie na Warszawę do domu[35].

O owych wielkich ludziach, z powodu których powietrze staje się ciężkie, jak cytując Fryderyka Nietschego pisał Szymanowski, wiemy także ze wspomnień 22-letniej wówczas Kazimiery Iłłakowiczówny: W roku poprzedzającym pierwszą wojnę światową (…) spędziłam kilka tygodni w Zakopanem, i to po raz pierwszy w życiu. Obecność tam przeuroczych Jentysówien z matką – Wandy jeszcze nie Miłaszewskiej, Dzidki jeszcze nie Bardzińskiej i  Zośki jeszcze nie Borkowskiej sprawiła, że poznałam szereg osób ze świata artystycznego, m.in. Stasia Witkiewicza, Karola Szymanowskiego i Artura Rubinsteina. A na kolacji, w pensjonacie pań Zagórskich, tak się nawet trafiło, że posadzono mnie obok samego Żeromskiego[36].

U Witkiewiczów w „Nosalu” zatem zamieszkał Szymanowski i być może – na kilka dni – Rubinstein, opodal poeta i mistyk Tadeusz Miciński z kochanką, Marią Walewską-Wielopolską[37]. Ciężką atmosferę, o której pisał Szymanowski w liście do Spiessa, pogarszała jeszcze sytuacja między Stanisławem Ignacym Witkiewiczem a Jadwigą Janczewską, zatruwaną przez narzeczonego bezustannymi rozmowami filozoficznymi, przesyconymi pesymizmem, weltschmerzem rodem z Cierpień młodego Wertera z konieczną pointą: tylko samobójstwo jest ostatecznym lekarstwem na nie dające się pokonać cierpienia istnienia, a każdy myślący człowiek rozumiejąc nędzę swej egzystencji, powinien się zabić. Na to wszystko nakładał się jeszcze nieokreślony status ich związku: niby byli narzeczonymi, ale w odniesieniu do niego nie oznaczało to żadnych zobowiązań: ani nie zrezygnował z przelotnych miłostek, ani z kontaktów z Solską, ani z uwodzenia pseudo-demonicznej Heleny Czerwijowskiej – ani też nie miał najmniejszych widoków na finansowe usamodzielnienie się. Przyszłe wspólne życie – gdyby miało nastąpić – oznaczało wspólne życie w pensjonacie „Nosal” u boku matki, prawdopodobnie za pieniądze teściów…

Kilka dni, które spędził w tym ponurym towarzystwie Artur Rubinstein było jak ożywczy powiew wiatru w zatęchłej piwnicy. 27-letni pianista, bezustannie uwikłany w przelotne miłostki i skomplikowane romanse oraz kierujący się w życiu zasadą, że ilość łóżek na świecie jest praktycznie nieograniczona[38] nie dał się wciągnąć w żadne lokalne rozgrywki – przeciwnie, poza przygotowywaniem się do koncertów i graniem starał się rozbawiać lokatorów „Nosala” swoim wybuchowym poczuciem humoru. Stanisław Ignacy musiał to szczegółowo opisywać ojcu, bo ten w liście z Lovranu komentuje to wesoło: Jeżeli Rubinstein świetnie gra, a w dodatku leczy z kataru – to jest największym muzykiem świata. Szkoda, że nie można tak zagrać artretyzmowi, żeby se posedł w diasi! (…) Cieszę się, że macie dobrą muzykę, i bardzo jestem ciekaw stosunku Szymanowskiego do Dziadźki [tak Stanisław Witkiewicz nazywał czasem syna] (…). Moi Najdrożsi! Bądźcie zdrowi, spokojni i weseli. Niech Wam grają katary i Rubinsteiny, a słońce przygrzewa. Całuję Twoje ręce najserdeczniej, z myślą o wszystkim. Mój Stachu! Mój Najdroższy! Całuję, tulę, ściskam strasznie serdecznie, czule, z całej mocy i czekam arcydzieła! Pannie Jadwidze najserdeczniejsze pozdrowienie. Tata. Januszowi za pamięć dziękuję i pozdrawiam serdecznie. P. Szymanowskiemu też pozdrowienie serdeczne.[39].

Ten wspominany w liście Janusz to najprawdopodobniej Janusz Tyszkiewicz, brat Ewy, z którą żenić się chciał 17-letni Staś, młody i zdolny muzyk, zapewne zapatrzony w Szymanowskiego…

Jeśli do tego teatru dziwnych postaci dodamy mieszkającego tam wówczas Bronisława Piłsudskiego[40] oraz wspomnianego już Tadeusza Micińskiego[41] – to widzimy wyraźnie, że wrażliwa psychika Janczewskiej, a pewno i Szymanowskiego były wystawione na szwank. Już sam Miciński, nieokiełznany w swej poetyckości, swymi wypowiedziami potrafiłby zatruć życie mniej odpornym słuchaczom. W pochodzącym z tego samego okresu (1913-1914) dziele Zakopanoptikon jako poetę o nazwisku Woziwoda tak prezentował go Andrzej Strug:

Powstał młodzieniec czarno, powłóczyście ubrany, wysoki, wysmukły i łysy. Przez chwilę wodził po tłumie łagodnym, błędnym spojrzeniem, uśmiechnął się smutnie i zakwilił rzewnym, kobiecym głosem:

- Nie jestem człowiekiem czynu ani bojownikiem. Szczęśliwy, kto walczy mieczem, słowem, piórem. A moje pióro opiewać zwykło mgły, szare godziny, nastroje smutkowych zjaw i te, które przenajczystsze, a po stokroć skażone brutalnością życia, nieuchwytne przeloty nad chmurami sznurów żurawi. W ich klangor wsłuchanemu obcy gwar ziemi. Kurzawę nizin dawno strzepałem z stóp moich…[42].

W styczniu 1914 r. do Zakopanego powróciła Helena Czerwijowska i początkowo zamieszkała w „Konstantynówce” Zagórskich przy ul. Jagiellońskiej, by około 10 lutego przenieść się bliżej „miejsca akcji” – na Bystre pod numerem 10[43].

Do licznych negatywnych interakcji między zimowymi lokatorami pensjonatu doszła jeszcze jedna: prawdziwa, lub udawana zazdrość Witkiewicza o Szymanowskiego. Sam żądał dla siebie niczym nieograniczonej wolności kontaktów z innymi osobami, co było mu podobno potrzebne dla przeżyć par excellence artystycznych, ale wobec kobiet, którymi się otaczał żądał absolutnej wierności, kompletnej wyłączności dla siebie. Czy do takiej zazdrości miał powody? Niewykluczone.

Uczestniczka życia towarzyskiego w Zakopanem w tamtym okresie, wspomniana już poetka Kazimiera Iłłakowiczówna znała obydwu bohaterów tej historii, co więcej – interesująco ich porównała: Karol Szymanowski był czarujący i bardzo piękny. Odbijał zdecydowanie od ponurego Stasia Witkiewicza – którego tak niepoważnie przezywa się dziś Witkacym. Nie tylko nie robił wrażenia kogoś z kręgu cyganerii, ale był typowym młodym ziemianinem: człowiekiem w miarę nieśmiałym, niezmiernie dobrze wychowanym, bardzo delikatnym[44]..

Witkiewicz był także bardzo przystojny, wysoki, postawny i jak wiemy – też bardzo podobał się kobietom. Ale chyba w owym okresie nie był czarujący i raczej nie był bardzo delikatny. I były jeszcze dwie różnice między nim a Szymanowskim. Kompozytor, starszy od Witkiewicza zaledwie o trzy lata, był już znany, może nawet sławny, zawodowo zdecydowanie ukierunkowany i – co ważne – dzięki swojej twórczości zarabiał pieniądze. Niewielkie, nieregularne, ale wypłacane za twórczość. Niedawno podpisał ważny kontrakt ze sławnym wydawnictwem Universal Edition w Wiedniu, które miało reprezentować w świecie jego interesy. W przeciwieństwie do Witkiewicza – który mówiąc, że „pracuje” po prostu określał, że jest zajęty. Z pracy tej nie miał żadnych korzyści, choć ojciec cały czas mu przypominał, że jego talent musi być także jego źródłem utrzymania. Drugorzędną – choć nie błahą – sprawą było i to, że Szymanowski wciąż był współposiadaczem wielkiego majątku ziemskiego na Ukrainie, z którego dochody zapewniały mu wówczas dość swobodne życie. To go zbliżało do rodziny Janczewskiej – i dzieliło od Witkiewicza, całkowicie uzależnionego od efektów ciężkiej pracy matki…

Aluzje i złośliwości na temat rzekomego związku między Jadwigą i Karolem musiały podgrzewać atmosferę, być może nawet poza plecami niespecjalnie orientującego się w tej rozgrywce kompozytora. Dar przekonywania, czy może nawet – wpierania własnych poglądów innym, posiadany przez Stanisława opisywała w swoim pamiętniku Helena Czerwijowska: Na jawie zgubiłam siebie i nic już nie wiem, czy wydobędę się kiedy z tego piekielnego chaosu widm i mar, które mnie prześladują. Tak wyraźnie widzę teraz ludzi, widzę każdą myśl ukrytą. Jak oni wszyscy żyją — nawzajem szukają zła w sobie i po co to robią, to tak strasznie deprawuje najpiękniejsze dusze. Ja w takich chwilach staję się zupełnie bezbronna i choćbym nic nie zawiniła, czuję cały ogrom winy na sobie i czuję się złą do głębi. Gdyby mnie posądzono o zbrodnię zamordowania kogo, jestem przekonana, że po chwili uwierzyłabym w to[45].

O swoim samopoczuciu Witkiewicz pisał do Bronisława Malinowskiego w styczniu 1914 r., że nie jest w stanie nad niczym się skupić, że nie jest w stanie zdobyć się na list nawet do ojca, zaś Koniec mego życia będzie okropny. Wystawa pośmiertna może być interesująca. Na razie nic nie mogę napisać. Stan moich nerwów jest fatalny. Mieszka u nas Karol Szymanowski[46].

Z pewnych aluzji, zamieszczonych w notatkach Witkiewicza z czasów rejsu na statku „Orsovia” z Port Saidu do Colombo możemy wnosić, że on sam winił za stworzenie dramatycznej atmosfery w willi „Nosal” przede wszystkim Szymanowskiego i – zwłaszcza – Micińskiego, którzy rzekomo mieli mu (przy Janczewskiej?) wyrzucać jego postawę Don Juana[47], wobec czego ona się buntowała, zapewne domagając się od niego dokonania jednoznacznego wyboru: albo ona, albo inne kobiety[48]. On zapewne bronił się przez atak, zarzucając jej romans z Szymanowskim.

20 lutego 1914 był piątek. Między Witkiewiczem i Janczewską doszło tego dnia do nieporozumienia, które – wg niego – było powodem tej strasznej katastrofy[49].

„Kurier Warszawski” z 22 lutego 1914 w numerze 53 na s. 19 za Wschodnią Ajencją Telegraficzną donosi jako pierwszy:

Samobójstwo w Tatrach.

Zakopane, 21 lutego. (Wsch. Aj. Tel). W dolinie Kościeliskiej pozbawiła się życia wystrzałem z rewolweru 22-letnia Zofia [sic!] Janczewska, rodem z Litwy.

Materiał agencyjny powtórzyła zapewne większość dzienników na ziemiach polskich, w tym m.in. wileński „Kurier Litewski”[50] oraz „Dziennik Poznański”[51].

Krakowski dziennik „Czas” w numerze z 23 lutego doniósł w „Kronice”:

Samobójstwo w Zakopanem. W dolinie Kościeliskiej odebrała sobie onegdaj życie wystrzałem z rewolweru panna Zofia [sic!] Janczewska, lat 22, rodem z Litwy. Zwłoki znaleźli przypadkowo w lesie przechodzący gajowi i wysłali zaraz wiadomość do Zakopanego. Nikt nie był świadkiem zamachu; nie pozostało też żadne pismo. Przyczyny samobójstwa są też dotychczas nieznane. W Zakopanem – jak nam donoszą – przypuszczają, że powodem była nieuleczalna nerwowa choroba. Denatka mieszkała w pensjonacie pani Witkiewiczowej, gdzie miała bardzo troskliwą opiekę. Zwłoki sprowadzono do Zakopanego i złożono w kostnicy[52].

Prawie identyczną notatkę podał w tym samym dniu Kurier Lwowski[53].

Wychodząca co czwartek nowotarska „Gazeta Podhalańska” podała 26 lutego 1914 (z datą 1 marca) bardzo lakoniczną informację, również w „Kronice”:

Samobójstwo w Tatrach. W Dolinie Kościeliskiej odebrała sobie życie wystrzałem z rewolweru panna Janczewska z Królestwa Polskiego, licząca lat 22. Śp. Janczewska mieszkała w willi „Nosal” na Bystrem w Zakopanem. Zgon jej wywołał powszechne współczucie[54].

24 lutego 1914, notabene w dniu 29 urodzin Stanisława Ignacego Witkiewicza, informacja o śmierci Janczewskiej – znów z błędem w imieniu – znalazła się na łamach krakowskiego „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”:

Romantyczne samobójstwo w Dolinie Kościeliskiej. Zakopane, 23 lutego. Dawno już w Zakopanem nie było takiej sensacji dnia jak w sobotę, w którym to dniu rozeszła się wiadomość o romantycznym samobójstwie młodej panny z za kordonu. Pogłoski okazały się prawdziwymi, a jak później stwierdzono ofiarą zamachu padła panna Zofia Janczewska, licząca lat 22, rodem z Litwy.

Według opowiadania górala, który przywiózł wiadomość o tragicznym wypadku, panna Janczewska wczoraj rano wynajęła jego powóz na wycieczkę do doliny Kościeliskiej. Kiedy przybyli na miejsce, wyszła na zbocze góry i wystrzałem z rewolweru odebrała sobie życie. Wszelki ratunek okazał się niemożliwy. Śmierć nastąpiła bezpośrednio po strzale, skierowanym w skroń.

Na miejsce wypadku wyjechała wczoraj po południu komisja sądowo-lekarska. Ś. p. Janczewska mieszkała na Bystrem w willi „Nosal”. Do Zakopanego przybyła celem poratowania zdrowia.

Tragiczny zgon ś. p. Janczewskiej wywołał w Zakopanem powszechne współczucie. Pobudki, jakie skłoniły ją do desperackiego czynu, dotąd nieznane[55].

Niemal identyczne notatki zamieściły także krakowska „Nowa Reforma”[56] i „Gazeta Lwowska”[57]. Ta sama „Nowa Reforma” z 22 lutego[58], ale w wydaniu popołudniowym prostuje i uzupełnia relację w „Kronice”, podając szczegóły zupełnie różne od poprzednich informacji:

Samobójstwo w górach. Nasz korespondent donosi z Zakopanego:

W uzupełnieniu wczorajszej wiadomości telefonicznej podaję następujące szczegóły:

W sobotę po południu zamieszkała w willi „Nosal” na Bystrem Jadwiga (a nie Zofia, jak mylnie podano) Janczewska, lat około 23, z Królestwa Polskiego, pojechała sankami do restauracji w dolinie Kościeliskiej, stamtąd zaś po wypiciu szklanki mleka udała się na przechadzkę, przykazawszy woźnicy czekać pół godziny.

Po dłuższym oczekiwaniu zaniepokojony góral pojechał wyżej, chcąc dowiedzieć się co się dzieje z pasażerką i niedaleko od restauracji dowiedział się od pracujących tam robotników, że jakaś pani na zboczu leży nieżywa. Denatka leżała powyżej grot, na śniegu, z przestrzeloną na wylot piersią. Wieczorem ok. godz. 11 sprowadzono zwłoki do Zakopanego do kostnicy.

O przyczynie samobójstwa różne obiegają wersje.

Krakowski „Głos Narodu”, czerpiąc zapewne z „Nowej Reformy” podaje 25 lutego lakoniczną informację: Kronika zamiejscowa. Samobójstwo w dolinie Kościeliskiej popełniła w sobotę panna Jadwiga Janczewska, licząca lat 22, rodem z Litwy, strzeliwszy do siebie z rewolweru. Pobudki samobójstwa na razie nieznane.

Wychodzący w Zakopanem dwutygodnik „Zakopane”, w 1914 r. redagowany przez Józefa Diehla kompletnie bez jakiegokolwiek dziennikarskiego nerwu, pomija tę historię zupełnym milczeniem.

Tenże sam „Kurier Warszawski”, który pierwszy doniósł o nieszczęściu, 7 marca 1914 napisał w numerze 66 na s. 3 w dziale „Korespondencje”:

Zwłoki ś. p. Jadwigi Janczewskiej, córki mecenasa Wiktora Janczewskiego, b. posła ziemi mińskiej do pierwszej Izby państwowej – tragicznie zmarłem w Zakopanem, przewieziono do Wilna i pochowano na cmentarzu Kalwaryjskim. Liczny zastęp bliższych i dalszych znajomych odprowadził zwłoki z dworca brzeskiego na cmentarz, gdzie po mszy św. złożono je do grobów rodzinnych.

Niemal bez zmiany notatkę tę pod tytułem Epilog tragedii w Zakopanem powtórzył krakowski „Czas” w dwa dni później[59]. W notatkach tych jest błąd lokalizacyjny – właściwe miejsce pochówku wskazała Tomaszowi Pawlakowi Alwida Bajor z Wilna, dziennikarka zajmująca się historią rodów litewskich[60], bowiem chodzi tu nie o Wilno, tylko o Mińsk Białoruski (wówczas: Litewski). Co prawda w obu tych miejscowościach był Cmentarz Kalwaryjski, ale tylko w Mińsku jest Dworzec Brzeski. Sprawę przesądził wszechstronny Tomasz Pawlak, który na pierwszej stronie „Kuriera Litewskiego” 1914, nr 42, z 20 lutego/5 marca 1914 odnalazł klepsydrę Jadwigi Janczewskiej[61], gdzie czytamy, że:

Ś.p. Jadwiga Janczewska, panna, zmarła w Zakopanem 8 (21)[Podwójna data wynika ze stosowania na tych terenach tradycyjnego kalendarza juliańskiego] lutego r.b., przeżywszy lat 24. Wyprowadzenie zwłok z dworca kolei moskiewsko-brzeskiej w Mińsku Litewskim nastąpi 20 lutego [5 marca] o godz. 9-ej rano do kościoła na Kalwarii i tamże po mszy żałobnej pogrzeb, o czym zawiadamiają krewnych, przyjaciół i znajomych pogrążeni w rozpaczy Rodzice, brat i bratowa zmarłej.

Po tragedii w Dolinie Kościeliskiej Stanisław Ignacy Witkiewicz wpada w depresję, przytłoczony wyrzutami sumienia. Nietrudno go zrozumieć: tak się łatwo mówiło podczas towarzyskich pogwarek o samobójstwie jako jedynym wyjściu z ludzkiej marnej egzystencji, tak się przyjemnie usprawiedliwiało własne zdrady samobójstwem jako alternatywą dla ograniczeń stawianych przez jakieś normy moralne, tak miło było straszyć młodziutką dziewczynę śmiercią, która i tak niebawem ją czeka, więc po cóż odwlekać to, co i tak nieuchronne… A Jadwiga bierze – z tych czy innych powodów – serio owe teoretyczne pogwarki i wprowadza je w czyn, przekuwając towarzyskie dziamgolenie w brutalny czyn.

Witkiewicz próbuje – choć nie od razu - osłabić własną odpowiedzialność powoływaniem do współuczestnictwa innych uczestników owych ostatnich dyskusji w „Nosalu” – Karola Szymanowskiego i Tadeusza Micińskiego - i zapewne ma podstawy do takich zarzutów, ale istoty sprawy to nie zmienia: to była jego dziewczyna, to z nią był najbliżej związany, to pod jego dachem mieszkała i to on za nią ponosił poniekąd odpowiedzialność. Koniec końców to z jego browninga padł ów ostatni strzał – nieważne, czy w skroń, czy w pierś. Najtragiczniejszy zapewne dla niego jest moment, w którym zaczyna rozumieć, co właściwie się stało przyczyną nieszczęścia - jej, Jadwigi wielką i wybaczającą wszystko miłość do niego, a z jego strony nie tylko brak równorzędnego uczucia, ale i brak umiejętności docenienia i wykorzystania tego dla dobrych celów:

Jestem bez wartości jako człowiek, bo z Nią, mając taką miłość, jaka się raz na tysiąc lat zdarza, nie stworzyłem życia i przez marne głupstwa, których z łatwością mogłem uniknąć, zmarnowałem siebie i ją. (…) Teraz kocham Ją tak, jak powinienem kochać od początku. I to poczucie, że sam zniszczyłem to, jest męką nie do zniesienia. Nie mogę opisać wszystkiego, bo zbyt to jest proste i w swej prostocie okropne. Pozornie małe rzeczy, które są najważniejsze. Niezgoda teorii z codzienną rzeczywistością. Żadna kobieta by tego nie wytrzymała. Ona była święta, że tyle czasu znosiła takie życie jak ze mną. I wiedziałem o tym, a jednak nic nie zrobiłem, aby zmienić wszystko[62]..

To jeden z najlepszych, moim zdaniem, tekstów Witkiewicza, wolny od pseudonaukowości i zgrywy, szczery w momencie pisania – niestety, sam autor nie potrafił z niego wyciągnąć wniosków dla własnego życia. Parę konkretów pojawia się w innej z notatek z tej samej podróży, gdzie przyczyna samobójstwa Jadwigi Janczewskiej wydaje się trywialnie prosta. Jest nią zdrada, a właściwie – ciągłe zdrady i nieustanna niepewność co do przyszłości związku, w który ona (w znacznym stopniu niesymetrycznie) zaangażowała się tak bardzo:

Tego dnia, kiedy wyjeżdżała Helena C.[zerwijowska], kiedy ja zostawałem sam ze śp. J. Janczewską, widziałem po raz pierwszy panią S[olską] od czasu zerwania na Antałówce. Był to dzień, w którym jak gdyby zawarte było wszystko to, co być miało. Bo to, że zachowałem stosunki towarzyskie z panią S[olską] i obecność H[eleny] C[zerwijowskiej] w Zakopanem, były to jednak wszystko powody, ze wszystko to tak strasznie się skończyło. Ona traciła we mnie coraz bardziej wiarę[63].

Swojego rodzaju komentarzem, a może nawet usprawiedliwieniem wydają się być rysunki Witkiewicza, wykonane w 1914 r. po śmierci Janczewskiej, na których śpiąca, a może umierająca kobieta przedstawiona jest w otoczeniu dziwnych, groźnych czy wręcz demonicznych postaci, będących albo wytworem jej wyobraźni, albo realnie dręczących ją przed zaśnięciem. Jeszcze ciekawszy jest obraz z 1920 r. Kompozycja ze śpiącą kobietą, na którym w majakach leżącej kobiety pojawiają się dwie groźne twarze[64]. Przy odrobinie dobrej woli można w nich rozpoznać Tadeusza Micińskiego i Karola Szymanowskiego.

Jaka naprawdę w tej tragedii była rola Szymanowskiego, poza – jak już wiemy – uczestnictwem w perwersyjnych rozmowach na temat postępowania Witkiewicza i roli kobiet w jego życiu, czyli czegoś w rodzaju denuncjacji jego niewierności, która zapewne nie była dla Janczewskiej czymś nowym i zaskakującym, ale mocno przygnębiającym, poprzez potwierdzenie tego, że zdrady narzeczonego to nie jednorazowy wyskok, tylko zasada postępowania? Upraszczając, często powtarza się sugestię [Malczewski, Koniński] iż udręczona przez eksperymentującego na niej Witkiewicza, który w dodatku zadręczał ją wręcz jawnym zdradzaniem jej z innymi kobietami i brakiem ostatecznej deklaracji w sprawie ich małżeństwa – Jadwiga zdradziła go z Karolem, a skutkiem tej zdrady były jej wyrzuty sumienia i w efekcie – samobójstwo.

Strasznie literackie.

Ale coś na rzeczy musiało być. Jarosław Iwaszkiewicz w swoich wspomnieniach o Szymanowskim pisał: Mieszkał tam wtedy jeszcze stale Stanisław Ignacy Witkiewicz, człowiek i artysta wybitny, odgradzający się od ludzi płotem swoich dziwactw. Łączyły go z Szymanowskim stosunki bliskiej i dawnej przyjaźni — pisałem już, że poznałem Witkiewicza u Szymanowskich w Kijowie — ale istniał także między nimi cień głębokiego i dawnego nieporozumienia, sprawy, która aczkolwiek nie poruszana w rozmowach, istniała wciąż miedzy nimi, tragiczna i niewyjaśniona. Chodziło tu o samobójstwo w roku 1914 pewnej młodej osoby, narzeczonej Witkiewicza, która przed śmiercią zostawiła kartkę, że swój czyn popełnia przez Szymanowskiego. Szymanowski twierdził całe życie, wielokrotnie ze mną o tej sprawie rozmawiając, że nie miał z tym nic wspólnego i że kartka samobójczyni była dla niego zupełnie niezrozumiała [65].

Nie znamy treści tej kartki i moglibyśmy uważać, że Szymanowski to sobie zmyślił, żeby się wobec Iwaszkiewicza w pewien sposób dowartościować i udramatyzować owe wydarzenia, gdyby nie to, że we wspomnieniach Jerzego Płomieńskiego pozostała zapisana wypowiedź Witkacego, co prawda odległa w czasie o kilkadziesiąt lat od opisywanych wydarzeń:

Obrzydł mi Karol od tego dnia, obrzydł mi na zawsze – powtórzył twardo – był czas, że po głowie chodziły mi mściwe myśli, ale to przeszło – mówił dalej. – Wyobraź sobie, że wtedy dopiero poznałem dokładniej Tadeusza Micińskiego, z którym się przyjaźniłem od kilku lat. Był dla mnie zawsze istotą tajemniczą, władcą królestwa nieznanych wymiarów; przyszedł mnie zawiadomić o śmierci samobójczej mojej narzeczonej i przyniósł mi ów złowrogi list. Ubrany na czarno, w czarnych lakierkach, w czarnym smokingu, a nawet w czarnych rękawiczkach, demonstrował po aktorsku kabotyńską formę żałoby…[66].

A więc list – jakiś – był. Czy gdyby Janczewska składała odpowiedzialność za swoje samobójstwo na Szymanowskiego Witkiewicz by nazywał go „złowrogim”? I czy by go zniszczył? Wątpliwe – przecież byłoby to dlań najlepsze alibi. Ale list się nie zachował. Nie zachował się także pamiętnik Janczewskiej, o którym wiemy, że istniał.

Mówi się także, iż Jadwiga była w ciąży i to, w połączeniu z sytuacją, w którą wepchnął ją Witkiewicz, było główną przyczyną samobójstwa. Rewelacje owe mają stosunkowo późny rodowód: jako źródłową w tej mierze podaje się wypowiedź Karola Ludwika Konińskiego, cytowaną w 1994 r. przez Kazimierza Wykę, podaną podobno po to, by pogląd Witkiewicza dotarł do potomnych[67], w której Witkacy sugerował, że dowiedział się, iż narzeczona jest w ciąży i że „był prawie pewien”, że nie jest to efektem związku z nim, gdyż on przecież „uważał”, zatem to hipotetyczne dziecko jest nie jego. Czyje? Wiadomo – Szymanowskiego.

To mocno naciągane. Nie chodzi tu bynajmniej o homoseksualne skłonności kompozytora (które notabene w pełni ujawniły się dopiero po I wojnie światowej) – w końcu znamy wielu homoseksualistów żonatych i dzieciatych. Karol Szymanowski w młodości znany był z uganiania się raczej za spódniczkami, niż spodniami. Zapewne z bezpośredniej relacji Witkacego czerpał wiedzę o tych sprawach Rafał Malczewski, który o włoskiej wspólnej podróży Witkiewicza i Szymanowskiego w 1905 r. pisał dość jednoznacznie, że kompozytor …z Witkacym dwudziestoletnim odbył wycieczkę po Włoszech. Stanisław Ignacy, demon i nie ułomek w sprawach płci, z zazdrością patrzył na towarzysza, goniącego za kobietami różnych obyczajów w chwilach, gdy opuszczali muzea na rzecz domów publicznych[68].

Notabene, parę lat później trafiła kosa na kamień: gdy Szymanowski w 1912 r. wręcz zakochał się w 14-letniej Dagmar Godowskiej i przyszedł do ojca prosić o jej rękę – odbił mu ją z łatwością kochliwy Artur Rubinstein, który oczywiście nie ojca i nie o rękę prosił – i otrzymał to, na czym mu zależało[69].

Jednakże uwodzenie narzeczonej przyjaciela – cokolwiek byśmy o charakterze tej przyjaźni nie powiedzieli – nie było w stylu dobrze wychowanego, eleganckiego Szymanowskiego. Rzecz jasna, uczucie nie dba o konwenanse – tylko że ze strony Szymanowskiego o jakimkolwiek głębszym uczuciu mowy być nie mogło. Co najwyżej o okazywanej może przesadnie sympatii i solidarności wobec na pewno niedocenianej, a prawdopodobnie także maltretowanej psychicznie dziewczyny. A jak ona przyjmowała jego zachowanie? Tego już się nigdy nie dowiemy.

I jest jeszcze czynnik czasu: Szymanowski przeprowadził się wówczas do willi „Nosal” najprawdopodobniej 19-20 stycznia 1914 r. Tragedia z Kościeliskiej miała miejsce w miesiąc później. Naturalnie, żeby zajść w ciążę wystarczy kilka minut i sprzyjające okoliczności, ale w taki ekspresowy romans trudno mi uwierzyć – zarówno, jeśli chodzi o Szymanowskiego, jak i o dwudziestoparoletnią pannę, bałwochwalczo zakochaną w Witkiewiczu. Cóż – jest to nieprawdopodobne, ale nie niemożliwe.

Aliści twierdzenia o tym, że Jadwiga Janczewska była z Szymanowskim w ciąży wydają się kompletnymi urojeniami, tym mniej prawdopodobnymi, że pojawiają się w kilkadziesiąt lat po owych wydarzeniach i to w dość zawoalowanej formie. W ogóle hipoteza o tym, że owa niechciana – przez nią? przez niego? – ciąża miała miejsce wydaje się trochę rodem z literatury dla niższych sfer: uwiódł ją – zaszła – nie chciał się ożenić – kazał się pozbyć dziecka – strzeliła sobie w pierś. No i wygląda jak wnioskowanie a posteriori: ponieważ Zosia Osłabędzka, narzeczona Atanazego Bazakbala w powieści Pożegnanie jesieni strzeliła sobie w pierś będąc w ciąży, a Atanazy to przecież alter ego autora, czyli Witkacego, więc jakoby Zosia jest alter ego Janczewskiej (tym bardziej, że w pierwszych notatkach prasowych samobójczyni z Kościeliskiej omyłkowo nazywana była Zofią…). A że powieściowa Zosia była w ciąży, którą Atanazy kazał jej usunąć, więc i Janczewska była, i to było przyczyną kłótni, której skutkiem było samobójstwo. W dodatku – zaszła w ciążę też, po wielu latach, żona Witkacego i również mąż zmusił ją do aborcji… Więc…

Co więcej – zabity w czasie samobójstwa nienarodzony synek Zosi miał mieć na imię Melchior. Czyżby na pamiątkę poczęcia w dniu Trzech Króli? A o nienarodzonym synku Janiny Witkiewiczowej jej mąż pisze jako o B., co badacze rozszyfrowują jako… Baltazar.

Interesujące i szczegółowe rozważania na ten temat zaprezentował Stefan Okołowicz w ciekawym artykule na temat samobójstwa Janczewskiej[70].

Rzecz jednak jest o tyle wątpliwa, że w na pewno szczerych i przepojonych wyrzutami sumienia notatkach z podróży Witkiewicza do tropików i listach z 1914 r. do rodziców i do przyjaciela, Bronisława Malinowskiego, nie ma żadnych sugestii na ten temat. Ale… Zachowało się do dziś kilkadziesiąt zdjęć Jadwigi Janczewskiej z okresu 1912-1914, wykonanych przez Witkiewicza. Kilka, jak już wiemy, wykonanych w dość intymnych warunkach. Na paru fotografiach dziewczyna jednak wygląda tak, jakby była w ciąży – ale nie od paru dni, tylko od 3-4 miesięcy…[71].

Tragedia z lutego 1914 r. rzuciła się cieniem na życie zarówno Witkiewicza, jak i Szymanowskiego. Kompozytor – według słów Witkacego[72]  – uciekł z Zakopanego jeszcze tego samego feralnego dnia, kiedy dowiedział się o samobójstwie, wyjeżdżając przez Kraków do Lwowa, gdzie skarżył się w listach na złe samopoczucie, wywołane… kaszlem i katarem a także „okropnymi przejściami” w Zakopanem[73]. Spędził tam kilkanaście dni, potem pojechał do Krakowa, by wziąć udział (jako akompaniator) w koncercie, na którym były wykonywane jego utwory, po czym znalazł się w Wiedniu, skąd ze swym starym przyjacielem Stefanem Spiessem pojechał do Palermo na Sycylii, by na początku kwietnia znaleźć się w Afryce: w Algierze, w położonej na skraju Sahary Biskrze, potem w Tunisie. Z początkiem maja był już w Rzymie. Przed wybuchem wojny zdążył jeszcze odwiedzić Wiedeń, Paryż i Londyn, a do rodzinnej Tymoszówki wrócił z końcem lipca 1914, niemal ostatnim pociągiem, który przedostał się przez tworzące się fronty pierwszej wojny światowej.

Przeżycia Karola Szymanowskiego po samobójstwie Janczewskiej w zasadzie ograniczały się do niewielkich w sumie objawów: w liście do Spiessa pisze: przeżyłem przykre chwile i jestem strasznie roztrzęsiony[74]. A miesiąc później z Palermo informuje Zygmunta Jachimeckiego, że jego Nachgespenstry [nocne zmory] się pomału rozwiewają[75]. Potem wraca do wydarzeń zakopiańskich w zasadzie tylko raz, i to dość mało taktownie, nazywając je w liście do Stanisława Ignacego Witkiewicza „tragicznym figlem”, jakiego nam bez wiedzy naszej urządziło życie[76].

Tymczasem dla Witkiewicza nie był to figiel, tylko największa trauma, z którą nie umiał sobie poradzić. Wpada w obsesję samobójczą i jedynie myśl o matce trzyma go przy życiu. Powiernikiem jego myśli staje się Bronisław Malinowski, który jeszcze w styczniu 1914 był w Zakopanem i obserwował na własne oczy narastanie dramatycznego napięcia psychicznego między osobami dramatu, mieszkającymi na Bystrem w Zakopanem.

Tydzień po tragedii otrzymuje od Witkiewicza list, zaczynający się od słów:

Kochany Broniu:

Spotkało mnie najstraszniejsze nieszczęście, jakie być może. Nieszczęsna panna Jadwiga popełniła samobójstwo[77].

Charakterystyczne: choć to ona popełniła samobójstwo, to jednak nieszczęście spotkało jego…

I dalej wypowiada się na temat przyczyn tragedii:

Wiele było w tym, co zaszło od początku tego roku, mojej winy. Czułem się b. źle, ona brała to do siebie i wynikły stąd rzeczy, które przy fatalnym zbiegu okoliczności doprowadziły Ją do tego. Gdyby nie Matka, już bym dawno nie żył (…) Nie będę ci opisywał tego, co się stało. Boję się życia bez wiary, które zmusza do kompromisów. Boję się życia poniżej tego, co wymagam od siebie jako artysta i jako człowiek, a póki Matka żyje, nie mogę Jej opuszczać[78].

A więc nie czytamy tu nic o roli Szymanowskiego i Micińskiego w całej tej sprawie, nie wiemy o odmiennym stanie Janczewskiej. W kolejnych listach przeplatają się zapewnienia o tym, że lada chwila, lada moment Witkiewicz popełni samobójstwo – jeśli tylko nie będzie brał pod uwagę stanu zdrowia matki, jeśli Malinowski nie przyjedzie, jeśli nie będzie miał co czytać… Jak te jego zapowiedzi traktowali jego najbliżsi świadczą m.in. listy Witkiewicza-ojca z marca 1914, który – między tradycyjnymi opisami wysokości swojej temperatury i zachętami do pracy – zawierają dość rutynowe wyrazy współczucia i pocieszenia: Bądź zdrów i silny, strzeż sił i zdrowia Mamy, żyjcie i krzepcie się wzajemnie[79]; Nie dziwię się, że Wasz żal i boleść trwa, i najgłębiej wam współczuję. Jedno chciałbym z waszej myśli wydrzeć, to wyrzuty. Jest to najbezpłodniejszy i najjadowitszy dodatek do bólu i cierpienia. Trzeba z nieszczęścia wyprowadzić wniosek, wskazówkę na przyszłość, ale wić się w tej męczarni zarzutów nie trzeba i nie powinno się, i z tym trzeba walczyć…[80].

Dopiero z początkiem kwietnia 1914 Witkiewicz odnosi się bezpośrednio do desperacji i samobójczych planów syna, a ze wzmianki tej widać, że raczej traktuje je niezbyt serio: Nigdy bym nie chciał przyczyniać się do zatarcia lub lekceważenia Jej pamięci ani wspomnienia tego uczucia, które dziś dopiero przedstawia się Tobie w najpiękniejszym świetle. Zachowaj tę pamięć żywą i uczcij Ją swoim życiem. Ale z życia nie rezygnuj i o możliwych jego skutkach nie wątp[81].

Po latach znacznie brutalniej te plany samobójcze Witkiewicza oceni jego ongi bliski przyjaciel, a potem jeden z ważniejszych wrogów – filozof, matematyk i malarz, Leon Chwistek. W trakcie dyskusji w 1929 r., jako argument Witkacy rzuca zapowiedź, że popełni samobójstwo. W odpowiedzi słyszy: Nie strasz mnie… znam twoje samobójstwa… inni za ciebie popełniają…pamiętasz… Zakopane 1914 roku? Pisaną? Zapisaną w pamięci?[82].

W marcu 1914 Bronisław Malinowski, zapowiadając swój przyjazd do Zakopanego, podsuwa Witkiewiczowi pomysł wspólnej wyprawy do Australii. Ten początkowo projekt odrzuca jako nierealny, przeciwstawiając mu plan wspólnego z Eugenią i Władysławem Borkowskimi wyjazdu do Bretanii, do znanej mu już sprzed kilku lat posiadłości Władysława Ślewińskiego. Jednak w końcu Borkowscy pojadą tam sami, a on dalej będzie się wahał między natychmiastowym samobójstwem a próbą ucieczki od depresji w świat tropików.

Na przełomie marca i kwietnia pisze do Malinowskiego:

Będę miał do Ciebie prośbę i myślę, że właśnie jako mój przyjaciel prawdziwy nie odmówisz mi tego. Chcę mieć cyjanek potasu, dlatego, żeby w każdej chwili być panem swego życia. Gdybym kończył, to nie chcę się strzelać, bo to niepewne i można chybić, i być odratowanym. (…) O tej prośbie mojej nic nie pisz, żeby Matka nie zobaczyła. Tylko mi przywieź (laboratorium w Lipsku), musisz tam mieć znajomych. Zatopiony w szklannej rurce. Przepraszam Cię, że Cię męczę.[83].

Ale czytanie zarówno korespondencji Witkiewicza do Malinowskiego z tych pierwszych tygodni po tragedii, jak i późniejszych zapisków, także w założeniu przeznaczonych dla Malinowskiego, do wiadomości rodziców (po mojej śmierci przekazać…) sprawia wrażenie, że trochę dziwna to żałoba i dążenie do samozagłady, w następstwie wyrzutów sumienia. Bowiem Stanisław Ignacy raczej nie siedzi samotnie w kącie, z chusteczką przy oczach, od czasu do czasu całując matczyne ręce. Jeszcze przed tragedią, po owej awanturze z 20 lutego 1914, Witkiewicz trzasnął drzwiami i wyszedł z domu. Utrzymuje się (tak twierdziła np. jego matka), że poszedł w góry na narty, albo na kilka dni do schroniska w górach, ale byli i tacy, którzy uważali, że po prostu poszedł prosto do mieszkającej w pobliży Ireny Solskiej[84].

Co prawda w marcu 1914 pisze: Każdą kobietę, żeby nie wiem czym była, znienawidziłbym za to, że nie jest Nią[85], ale w tym samym czasie uwodzi bliżej nieznaną Jadwigę Zielińską z Krakowa[86], w Zakopanem mieszkającą na Olczy. Spotyka się w dalszym ciągu z Solską, ma nawet plany matrymonialne[87].

Z Jadwigą Zielińską romansuje w kwietniu i maju 1914, a uczucie jest na tyle silne, że motywuje go do powrotu z Berlina, dokąd dojechał zdaje się w drodze do Londynu, gdzie miał spotkać się z Malinowskim i ostatecznie zdecydować o podróży do Australii. Ale jest w tej swojej nowej „miłości” zadziwiająco niekonsekwentny i związek nie ma szans na przetrwanie: jaka kobieta wytrzyma z mężczyzną, który spotyka się z nią po to, żeby wspominać o innej? A jeszcze o tym pisze do niej w swoim liście pożegnalnym, jednym z dziesiątków jakie stworzył przed planowanym samobójstwem:

18 VI 1914 na Kanale Sueskim

Jest mi strasznie źle i czuję, że koniec już niedługi. Niech Pani przebaczy mi wszystko. Los kazał się nam spotkać w fatalnej chwili, kiedy Pani spokojna i czysta wstępowała w życie, a ja złamany, bez wiary i możności twórczości, schodziłem w śmierć. Nigdy bym Pani szczęścia nie dał, kochając tak strasznie i beznadziejnie Ją jedną. Możliwe, że Panią kocham, ale to nie mogłoby mnie uratować w tym stanie zniszczenia[88].

Melancholia jako sposób na uwodzenie kobiet jest niezła i dobrze się sprawdza, ale jednorazowo. Jako zasada relacji międzyludzkich jest całkowicie destrukcyjna, co stwierdziła nawet jedna z uwodzonych przez Witkiewicza kobiet na statku w drodze powrotnej do Europy: Kobieta nieładna, a cudowna, głupia i pełna uroku. Żebym tak mógł był kochać pannę Z. jak ją, byłbym może zupełnie inaczej skończył. Wskutek paru rozmów ze mną zachorowała i w ostatniej chwili jej nie widziałem. Powiedziała, że nie ma ochoty na „gruesome things”[89].

Jest jeszcze jedna sprawa, wśród tych „smutnych rzeczy” zastanawiająca: rola, jaką w tym dramacie odegrała Helena Czerwijowska. Jak już wiemy, pod koniec 1912 r. zamieszkała w willi „Nosal” jako jeden z pierwszych gości pensjonatu, prowadzonego przez Marią Witkiewiczową, która znała ją i lubiła już od kilku lat. Mieszkała już tam wtedy Jadwiga Janczewska, o której w styczniu 1913 Witkiewicz pisał do Czerwijowskiej, że została jego narzeczoną. Wtedy już Czerwijowskiej w „Nosalu” nie ma – i niemal przez cały 1913 rok Witkiewicz pisze do niej z Zakopanego do Jurkówki na Podolu, gdzie mieszkała z matką i bratem. W grudniu 1913 wraca z powrotem do Zakopanego, a od stycznia 1914 zamieszkuje w „Konstantynówce” przy ul. Jagiellońskiej, u zaprzyjaźnionej z Witkiewiczem Anieli Zagórskiej[90]. W lutym 1914 r., gdy w pensjonacie „Nosal” sytuacja robi się nerwowa, mieszka tam już Karol Szymanowski i, jak wiemy, spięcia między Witkiewiczem i Janczewską przybierają na sile – Helena Czerwijowska przenosi się bliżej – do domu pod adresem Bystre 10, niemal naprzeciw „Nosala”[91]. Po tragedii, gdy zwłoki Jadwigi Janczewskiej opuszczają Zakopane, Czerwijowska przeprowadza się do pensjonatu „Nosal”[92]. Czy do pokoju po Janczewskiej? Czyżby jednak demon, a przynajmniej femme fatale?

Nie podoba się to staremu Witkiewiczowi, który w odpowiedzi na nieznany nam list syna (któremu zdaje się także postępowanie Czerwijowskiej jakoś nie pasuje) doradza dystans: To, co piszesz o pannie H., jest mi wiadomym i dlatego wątpiłem, czy dobrze, że ona z wami zamieszkuje. Wobec Twoich podrażnień na rozmaitych ludzi nie mogłem Ci o tym pisać, ponieważ źródło wiadomości wydałoby się podejrzanym i prowadziłoby tylko do nowych podrażnień. Ponieważ teraz wiesz o tym, więc bądź uważny. Dla panny H. najlepszym by był wyjazd z Zakopanego – ani warunki psychiczne, ani warunki życia nie są dla niej odpowiednie.[93] Tak się właśnie stanie – Helena wyjedzie z Zakopanego, zapewne mniej więcej w tym czasie, kiedy Stanisław Ignacy podąży do Londynu, by tam rozpocząć wielką podróż do tropików i Australii, przez wydarzenia historyczne zakończoną w Pawłowskim Pułku Lejbgwardii w Petersburgu.

Wcześniej jednak, na pokładzie RMS „Orsova”, 15 czerwca 1914 r. napisze testament. Jest to po prostu kolejny, jeden wielu listów pożegnalnych, przed planowanym samobójstwem. Przedmiotami zapisu są tylko nieliczne dzieła sztuki autorstwa Witkiewicza, jego fotografie i kilka przedmiotów. Ciekawa jest lista obdarowywanych: Irena Solska, rodzice Jadwigi Janczewskiej, Tadeusz Langier, Bronisław Malinowski, Jadwiga Zielińska, Aniela Zagórska, Eugenia Borkowska. I charakterystyczny fragment:

Listy Jej i pamiątki po niej pochować pod kamieniem, który ma być dla mnie postawiony w dolinie Kościeliskiej, tam gdzie ona sobie życie odebrała[94] [Listy i notatki, Pawlak, s. 334-335]. Listy i pamiątki po Janczewskiej, miejsce gdzie Janczewska popełniła samobójstwo – ale kamień pamiątkowy dla Stanisława Ignacego Witkiewicza. Naprawdę, trudno się dziwić Bronisławowi Malinowskiemu, że koniec końców zarzucił Witkacemu kabotyństwo[95].

Spór o to, co właściwie się stało w Dolinie Kościeliskiej i co było tego przyczyną trwał jeszcze długo potem, gdy śruby parowca „Orsova” zaczęły rozcinać fale Kanału Sueskiego. Rodzina Witkiewiczów, co oczywiste, szukała przyczyn w charakterze denatki. Przez długie lata „obowiązująca” była wersja Marii Witkiewiczówny, kuzynki Stanisława Ignacego, która w rozmowie z biografką Witkacego Anną Micińską określiła Janczewską jako słabą psychicznie, chorą dziewczynę, która wpadła w świat sobie nieznany, niesamowity, „hoch interessant” – jak mawiała – po prostu nie umiała rozeznać prawdy od mistyfikacji[96]. Matka i żona Witkacego po latach utrzymywały, że powodem samobójstwa była nadmierna zazdrość Stasia o Szymanowskiego[97]. Ale nawet nie wszyscy członkowie rodziny usprawiedliwiali w ten sposób Stanisława Ignacego. W odległym od Zakopanego Petersburgu Witkiewicz pisał do Malinowskiego: Tu ludzie tak usposobieni, że wuj Jałowiecki ręki mi nie podał. Janczewscy taką opinię mi wyrobili. Niech to chroni Jej biedną pamięć przed plotkami. Niech cała wina będzie na mnie. Ja tłumaczyć się przed nikim nie będę[98].

Interesujące, bo z tego wynika, że jednak rodzice Jadwigi za śmierć córki winili jej narzeczonego. Stoi to w pewnej sprzeczności z wyrażoną później opinią Witkacego na ten sam temat, który we wspomnianej rozmowie z Karolem Ludwikiem Konińskim miał powiedzieć, że pośmiertnego listu Jadwigi on sam nie dostał do ręki, ale dostała go matka samobójczyni, która po przeczytaniu oświadczyła natychmiast, że on nie jest winien [99]. Trochę się to nie zgadza z relacją Jerzego Płomieńskiego, który cytował wypowiedź Witkacego na temat zachowania Micińskiego po samobójstwie Janczewskiej, który… przyniósł mi ów złowrogi list[100]. Z kolei Jadwiga Witkiewiczowa utrzymywała, że rodzice Janczewskiej dostali do ręki pozostałe po niej papiery, prawdopodobnie jej pamiętnik i po lekturze oznajmili, że Staś jest w tym wypadku niewinny[101].

A więc tworzy się obraz, w którym winna jest sama Janczewska oraz Karol Szymanowski. Co więcej – trafia do literatury niejako potwierdzenie tego stanu rzeczy, w informacji, jakoby Szymanowski dał upust męskiej próżności i chwalił się Stefanowi Spiessowi, że Janczewska popełniła samobójstwo z miłości do niego[102].

Jak można się domyślać – przeciwny punkt widzenia, jednoznacznie obciążający Witkiewicza odpowiedzialnością za śmierć narzeczonej, musiał być o wiele popularniejszy, choć zapewne grubo przesadzał Aleksander Wat w rozmowie z Czesławem Miłoszem na temat Stanisława Ignacego: Jego narzeczona popełniła samobójstwo i były wszelkie poszlaki, że on eksperymentował, że on ją do tego popchnął. I wtedy na gwałt wysłano go do Australii, bo wyglądało na to, że prokuratura się wda w tę sprawę[103]…. Wat znał się blisko z Witkacym, szczególnie w latach międzywojennych, więc może słyszał to od niego samego, ale mogła to być autorska mistyfikacja, jako że od samobójstwa Janczewskiej do australijskiego wyjazdu minęły trzy miesiące – zupełnie wystarczający czas na przeprowadzenie i sfinalizowanie śledztwa, jeśli kiedyś jakieś było prowadzone bardziej szczegółowo. Inna rzecz, że sam Witkiewicz podobno miał świadomość, że wydaje na nią wyrok śmierci, co więcej – mówił, że gdyby ta sama sytuacja miała się powtórzyć dzisiaj, z tą samą pewnością wyroku śmierci dla niej, jednak nie cofnąłby się w swoim postanowieniu[104].

Brutalnie i zapewne mocno niesprawiedliwie ocenia swego byłego przyjaciela Leon Chwistek, który w liście do siostry, Emilii Stożkowej, przerażonej stanem psychicznym Stanisława Ignacego po tragedii z Kościeliskiej, nie podziela jej współczucia dla Witkiewicza i jego matki, pisząc: Zestawienia faktów przedstawiają tego człowieka w ohydnym świetle […]. Jest to jednostka zdegenerowana, równie daleka od prawdziwej sztuki, jak od życia, wieczny embrion, oszalały z megalomanii…[105]. Inni znajomi Witkiewicza (Władysław Kiejstut Matlakowski[106], Jerzy Mieczysław Rytard[107]), piszący o tej sprawie powtarzają zasłyszane opinie, nic nie wnoszące do niej w dziedzinie faktografii. Dla kompletu dodajmy, że w dniach 19, 22 i 23 lutego w Tatrach szalał halny wiatr, który – jak wiadomo – wpływa na zwiększenie liczby awantur, bójek i… samobójstw w regionach górskich[108].

Pomocną dłoń wyciągnął do Witkiewicza – z jego własnego wyboru – tylko jego dość chimeryczny przyjaciel, niekiedy konkurent w sprawach męsko-damskich i jeden z głównych i mocno skarykaturowanych bohaterów powieści 622 upadki Bunga, przedstawiony tam jako książę Edgar Nevermore – Bronisław Malinowski. Nie tylko pocieszał go listownie, ale i osobiście w Zakopanem, jeszcze wcześniej namawiając Stanisława Ignacego do wzięcia wspólnie z nim udziału w wyprawie do Australii (gdzie jako wykładowca Uniwersytetu Londyńskiego miał wziąć udział w kongresie British Association for the Advancement of Science). W dwa miesiące po samobójstwie Janczewskiej, 3 maja 1914 r. przyjechał do Zakopanego, przez tydzień mieszkał w „Nosalu”[109], uzgadniał ze Stanisławem Ignacym szczegóły organizacyjne i wrócił do Anglii. Witkiewicz długo się wahał, gromadził pieniądze (w większości od rodziny – w tym od niezawodnej „skarbniczki” Witkiewiczów, cioci Żeni, czyli Eugenii Witkiewiczówny, oraz od samego Malinowskiego), upewniał się co do rodzaju farb malarskich, jakie będzie musiał stosować w tropikach oraz zabezpieczania płócien przed… mrówkami, po czym wyjechał – i, jak już wiemy, wrócił z Berlina, podobno żeby się jeszcze raz pożegnać z nową przyjaciółką, Jadwigą Zielińską.

Przed definitywnym wyjazdem, już siedząc na walizkach w salonie willi „Nosal”, poprosił matkę, żeby wyskoczyła oknem. Trochę zdziwiona, ale przyzwyczajona do ekstrawagancji syna, Maria Witkiewiczowa, wówczas przeszło 61-letnia – weszła na parapet i wyskoczyła, szczęściem z niskiego parteru. Po czym wróciła do salonu. Stanisław Ignacy ucałował matkę i wyjaśnił, że przed długim wyjazdem chciał się upewnić, że w razie pożaru willi da sobie ona radę i zdoła się uratować[110]. Profetyzm Witkacego dał o sobie wówczas wyraźnie znać: w pensjonacie „Nosal” istotnie wybuchł pożar i to tak gwałtowny, że po willi nie został dziś żaden ślad. Ale stało się to w latach międzywojennych, długo po wyprowadzeniu się stamtąd Witkiewiczów…

24 maja 1914 r. Stanisław Ignacy Witkiewicz dociera do Londynu, tu w towarzystwie matki Malinowskiego – Józefy z Łąckich – robi niezbędne zakupy, po czym z Bronisławem jadą najpierw do Paryża, a następnie – do Tulonu, gdzie 11 czerwca 1914 wsiadają na statek RMS „Orsova”[111] (co prawda płynący z Londynu, ale przyjaciele pierwszą część podróży odbyli pociągiem, bo tak było wygodniej – i taniej…). Z Tulonu popłynęli do Tarentu we Włoszech, potem przez Morze Śródziemne do Port Saidu, przez Kanał Sueski na Morze Czerwone i koło cieśniny Bab el-Mandeb na Ocean Indyjski i do Anuradhapura na Cejlonie. Po dwutygodniowym pobycie na tej wyspie i zmianie statku na „Orontes” Witkiewicz, Malinowski i kilkunastu brytyjskich uczestników Kongresu lądują 21 lipca 1914 r. w australijskim porcie Fremantle.